Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы

жазудың   қажеті   жоқ,   халықаралық   терминдердің   жазылуы   бұл
заңды бұза алады деген ойын автор ашық айтқан. Сонда автордың
пікірінше,   кірме   сөздің   түбіріне   жалғанатын   қосымша   ғана
үндесімге   бағыну   керек   болып   шығады.   Автор   зерттеу-лерінен
үндесім құбылысын түсіндіргенде түбірдің соңғы буы-ны қандай
болса, қосымша да соған үндес жалғанады деген ой қайталанып
отырады. Сөйтіп, ғалым сингармонизм заңына мы-надай анықтама
береді: “сөз мүшелерін матастырып ұстайтын арқанның ең күштісі
түбір мен қосымша мүшелерінің үндесуі”.
Енді  ғалым үндесім  құбылысы  тек бір  буын   шегіне ғана та-
райды   деп   түсіндірген   соң,   сонда   сөзді   бір   бүтін   етіп   тұрған
просодика қызметін не нәрсе атқарады деген сауалға жауап ізде-
ген. Сөйтіп, тізбекті мәтін ішіндегі сөздің жігін екпін айырады деп
тоқтайды.   Мысалы:   [жас   ат],   [сен   жасат].   “Сөз-сөздің   жігі-не
дауыс   тоқтай   бермейді.   Бір   сөздің   буындары   бір-ақ   екпінге
қарайды,   мысалы:  суалмаған,  су   алмаған,  су   ал,  маған  дегенде
соңғысында ғана дауыс үзіледі дейді” ғалым. “Сөздің әр буы-ны
жуан да жіңішке де бола алатыны сияқты, күшті де, әлсіз де болып
айтылады,   мысалы,  мектеп,  мектептер,  мектеп-тері”.   “Дәйек
қосалқылардың   бәрінде   де   бір-бір   екпін   болады  да,   дәйек
қосалқысы   бар   түбір   сөз  бен   қосымшалы   сөздің   екпіні   азайып,
көбіне   мүлде   жоғалып   кетеді:  тым   жақсы,  қып-қызыл.  Аяқ
қосалқыларда   екпін   болмайды:  жазғанмен.  Жаза   ғой,  сияқты,
секілді-лерге қосымша қосылса, екпін пайда болады (сияқтылар).
Қайсыбір қосымшалар екпінді өзіне жолатпайды да, сонан екпін
аяққа бара алмай тоқтап қалады (мын, сың)”.
Бұдан жаңа латын жазуымен бірге акцентті-фонологиялық
бағыттың   жазуда   бір   фонема   бір   әріппен   таңбаланады,   сөз
екпін   арқылы   айырылады   деген   фонематикалық   принциптің
қазақ жазуындағы іргетасын Қ.Жұбанов қалағанын аңғарамыз.
Ірі теоретиктердің көзқарастары кейінгі буын зерттеушілердің
пікірлеріне   әсерін   тигізбей   қойған   жоқ.   Мысалы,   1940ж.
М.Балақаев: “Түркі системасындағы басқа тілдердің, қазақ тілінің
фактілеріне   қарағанда   дауысты   дыбыстардың   үндесуі   біртіндеп
құрып   барады.   Сөйтіп,   үндестік   заңын   тежеген   бола-мыз”   деп,
орыс   тілінен   енген   сөздерді   өзгертпей   жазайық,   орыс
орфографиясына жақындатып  я,  ю  әріптерін алайық,  ә  дыбысын
соңғы буынға жазбайық дейді. Кейін 1951ж. “Қазақ тілі сингар-
монизм заңы құрып барады деген пікірлер көбейді” дейді.
Сонымен, Қ.Жұбанов зерттеулерінен бастап, қазақ тілін-
дегі үндесім заңы негізінен тек бір буынға тарайтын, ал дені
түбір мен қосымша арасын бір бүтін етіп ұстап тұратын құрсау
мағынасында игерілді. 1929ж. латын жазуы емлесі ережесінде
де, 1940ж. орыс графикасына негізделген қазақ жазуының ем-
лесінде де түбір сөздің басқы буыны жуан болса, сөз бүтіндей
жуан, … деп емес, түбірдің соңғы буыны жуан болса, қосымша
да жуан, жіңішке болса, қосымша да жіңішке болады деп коди-
фикацияланды. Тек бұл заңға бағынбайтын нікі, қой, кер, паз
және көмектес септігі жалғаулары болып саналды.
Үндесім заңы туралы қазіргі көзқарастар.  Қазақ тілінің
дыбыстық   қоры   акцентті-фонологиялық   (Қ.Жұбанов)   теория
мен
 
сингармонологиялық
 
(А.Байтұрсынұлы,
Х.Досмұхамедұлы)   теория   негізінде   жарыса   анықталғанмен,
А.Байтұрсынұлының   үндесім   заңына   табан   тіреген   төте
жазуынан  фонемаға  (дыбысқа)   негізделген  латын,   одан  кейін
орыс графикасына көшуіміз тіліміздің басты заңын – үндесім
заңын   екінші   дәрежелі   қосалқы   құбылыс   қатарына   тастады.
Қазақ   тіліндегі   екпін   құбылысының   күмәнділігі   проф.
Ә.Жүнісбектің бұл құбылысқа басқа қырынан қарауына әкелді.
Профессор   Ә.Жүнісбектің   үндесім   заңын   славян,   роман,
герман тілдеріндегі екпін қызметі мен вьетнам, корей, жапон,
қытай   тілдеріндегі   тон   қызметімен   деңгейлес   келетін   сөздің
дыбыстық негізін құраушы, бір бүтін етуші құбылыс деп стату-
сын анықтағаннан бері қазақ тіліндегі сөз екпініне сақтықпен
қаралатын болды. Өйткені екпіннің барлық қызметін сингармо-
низм   заңы   атқарады.   Ал   тілдегі   ең   кіші   дыбыстық   бірлік
фонема емес, сингармема болып табылады. Сөйтіп, фонеманың
консти-тутивті,   яғни   сөзтанымдық   қызметін   сингармема
атқарады. Сөзді бір бүтін етіп “цементтеп” отырған екпін емес,
сингармонизм құбылысы болды. Ол – сөздегі дауыстылар мен
дауыссыздардың   тең   дәрежеде   өзара   үндесіп,   үйлесіп   келуі.
Сөйтіп,   Ә.Жүнісбек   Қ.Кемеңгерұлының   сингармонизмді
дауыстылар мен дауыссыз-дар үндесімі деген пікірін қалыпқа
келтіріп, ғылыми түрде не-гіздеді.
Проф.   Ә.Жүнісбек   еңбектерінде   үндесім   заңы   былай
анықталады.   “…Қазақ   тіліндегі   үндесім   құбылысы   дауыс-ты
дыбыстарды   да,   дауыссыз   дыбыстарды   бірдей   қамтитын
болғандықтан қай сингармониялық варианттың негізгі екенін айту
қиын”. “Сингармонизм дауыстылардың тембрін өзгертпейді, қайта
сақтап отырады, сөзде қанша дауысты болса да, ауытқу
136
137

болмайды”. “Қазақ сөзі дыбыс құрамымен ғана емес, үндесім
типімен де ажыратылады”. Сондықтан қазақ тілінде екпін жоқ,
оның   қызметін   үндесім   заңы   атқарады,   тілде   тек   ырғақтық
екпін   бар   деді   зерттеуші.   Қазақ   тіліндегі   сингармониялық
талдау  тілдің   буын   тіл   екенін   көрсетті,   ал   буын   сегменттері
төрт түрлі тембрді құрайды дейді.
Ғалым қазақ тілінде жуан, жіңішке болатын жеке дыбыс емес,
буын   деп,   Қ.Жұбановтың   қазақ   тілі   буыншыл   тіл   деген   пікірін
жаңғыртты. Бірақ буын үндесімі сөз үндесімін құрайды деді.
Сонымен, қазақ тілінің дыбыстық жүйесіндегі ең кіші бір-лік,
фонема   емес,   сингармема,   яғни   сингармоварианттар   бол-ды.
Сөздегі дыбыстар дауысты, дауыссызына қарамай бірыңғай жуан,
не   бірыңғай   жіңішке,   не   бірыңғай   жуан   еріндік,   не   бірыңғай
жіңішке еріндік екені анықталды. Бұл тұжырым өзге ғалымдардың
еңбегінде қолдау таба бастады. Бірақ М.Жүсіпұлының өз ойымен
айтқанда қазақ тілінің дыбыстық қорын анықтаудың үшінші кезеңі
сингармофонологиялық   бағыт   (өкілдері   А.Байтұрсынұлы,
Х.Досмұханбедұлы,   М.Жүсіпұлы)   болды   да,   олар   екпіннің
қызметін   мүлде   жоққа   шығармады,   тек   оны   сингармонизмге
қарағанда   әлсіз   сипатта   екенін   анықтады.   Жуан   дауыссыздар
дыбыстық   құрамның   негізін   құрайды,   өйткені   олар   жеке  тұрып
дыбысталады   деді.   Ал   үндесім   құбылысын   дау-ысты   дыбыс
таңбалары арқылы белгілеудің мәні бар. М.Жүсіпов қазақ сөзінің
кіші бірлігін сингармодыбыстип деп атады.
Ғалымның зерттеуі бойынша, қазақ сөздерінің жуан сингар-
мотембрін   42%,   жіңішке   тембрін   29%,   бейүндес   буындарды
5%, бейүндес буынды кірме сөздерді 1,4 %, кірме лексиканы
16,1 % құрайды.
А.Байтұрсынұлы   қазақ   тілі   дыбыстарының   негізгі   үндесім
заңын тіл үндесімі деп таныды. Ғалым зерттеуінде ерін үндестігі
қосалқы,  жанама құбылыс қатарында.  Проф.Ә.Жүнісбек  сингар-
монизмді  үндесім   заңы,   ассимиляцияны  үйлесім   заңы  деп  атай
отырып, қазақ тілі үшін тіл үндестігінде ерін үндестігі де же-текші
рөл атқарады деді. Проф. М.Жүсіпов лабиалды үндесімді дербес
құбылыс емес, тек сингармонизм екі аспектісінің біреуі, қазақ тілі
консонантизм   жүйесінің   бір   сингармотипінде   төрттен   көп
сингармодыбыс   болады.   Тек   күшті   позицияда   ғана   төрт   түрі
міндетті   деп   анықтады.   Сингармонизмнің   өзі   сөзайырымдық
қызмет атқармайды деді.
Жалпы тіл біліміндегі үндесім заңының түсіндірілуі.
Мысалы,  Бодуэн  де
Куртэне  үндесімді
сөздегі  буындар-
ды  құрайтын  цемент
десе,  Қ.Жұбанов, В.А.Богородицкий,
С.Кеңесбаев түбір мен қосымшаның бірлігін қамтамасыз ететін
құбылыс   деді.   І.Кеңесбаев   сөз   бен   сөздің,   бір   сөз   тобы   мен
екінші сөз тобының шегін бөліп, жігін ажыратып тұрады деді,
В.Н.Зиновьев   сөзді   фонетикалық   бірлікте   ұстайды   десе,
В.Гренбек, Х.Петерсен түркі тілдерінде ертеде екпін бас буын-
да болған деседі, Ф.Е.Корш осы ілімді жалғастырып, бірінші
буынға түскен екпіннен дауысты дыбыс гармониясы жасалды
дейді. В.А.Виноградов пен А.А.Реформатский тіл сингармо-
низмге бағынса, онда жалғамалы болғаны, орал-алтай тіл-
деріндегі екпін сөз бірлігін синтагмалық тұрғыда белгілей-ді,
сөздің   парадигмалық   тұрғыдағы   ұйымдастырушысы
үндестік заңы болады. Үндіеуропа тілдеріндегі екпін қызметін
орал-алтай тілдеріндегі сингармонизм мен екпін бөлісіп тұрады
деді. В.В.Радлов сингармонизм қызметін делимитативтік, яғни
сөздің мағыналық бүтіндігін фонетикалық жағынан сипаттай-
ды   деп   көрсетті.   Және   бұл   заңдылықтың   шығу   төркінін   сөз
басындағы дауыстының екпініне байланыстырды. Ғалым қазақ
тілінде екпіннің де рөлі бар екенін айтты.
Н.А.Баскаков   сингармонизмді   түркі   сөзінің   бүтіндей   ере-
кшелігі,   А.Жүнісбек   негізгі   просодикалық,   артикуляция-
акустикалық доминант, түркі сөздерінің негізі деп анықтады.
Трубецкой   мен   Яковлев   сөйлемдегі   сөздердің   шегарасын
айқындайды деп шешті.
Сонымен,   сингармонизм   парадигмадағы   бүтіндікті,   екпін
синтагмадағы   бүтіндікті   белгілейді,   сөз   мағынасын   фонема
анықтайды, ал сөздің сөйлем ішіндегі дербестігі үндесім мен
екпін арқылы анықталады.
Екпін   мен   үндесім.  Егер   қазақ   тіліндегі   басты   суперсег-
ментті   бірлік   екпін   емес,   үндесім   заңы   болса,   онда   үндесім
заңы екпіннің сөзайырымдық қызметін атқара ала ма? Сөздің
бірыңғай   сингармотембрмен   дыбысталуы   синтагмадағы   өзге
бірліктерден айыра алмайтын сияқты. Мысалы: [жасылжәйлау
түктүгілем   көккілем,   көккілемде   көбойнаймын   көпкүлөм
маңдайымнан сыйпабөткөн самалды қазағымның алақаны деб-
білем]   немесе   [сеңгеше   ғайдаболдұң],   [елордасы   астанадан
сөйлөптұрмыз] деген сөздегі жуан немесе жіңішке үндесімдегі
қатар келген екі сөздің жігін ажырататын және бейүндес буын-
ды сөздерді жеке фонетикалық сөз ететін үндесім заңы болып
138
139