[ у
]а
ұ
с[
үу
]р
ет
, к
өр
[ү
у]
та
[w
]
ж
е[
w
’]
су
ре
тт
е[
w
˚’
]
[ у
]а
қ,
[
у]
ы
с,
ш
ар
ұұ
[ у
]ә
де
, к
ер
[ у
]е
н
үү
Да
уы
сс
ыз
да
н
ке
йі
н,
жі
ңі
ш
ке
үн
де
сім
де
Ж
уа
н
ез
ул
ік
те
н
ке
йі
н
Ж
ің
іш
ке
е
зу
лі
кт
ен
к
ей
ін
Ж
ің
іш
ке
е
рі
нд
ік
те
н
ке
йі
н
Сө
з б
ас
ын
да
, е
кі
б
іте
уб
уы
на
ра
лы
ғы
нд
а,ө
зін
ен
ке
йі
нж
уа
не
зу
лі
кт
ұр
ға
нд
а
Сө
з б
ас
ын
да
, е
кі
б
іте
уб
уы
на
ра
лы
ғы
нд
а,ө
зін
ен
ке
йі
нж
ің
іш
ке
ез
ул
ік
тұ
рғ
ан
да
[ү
у]
[w
]
[w
’]
[w
˚’
]
[ у
]
ұ
[ у
]
ү
⇒
⇒
⇒
⇒
⇒
⇒
<
ү>
+
<
у>
⇒
<у
⇒
Сонымен, жоғарыда қазіргі қазақ әліпбиіндегі 9 дауысты
таңбасы мен қазақ тілі сөздерінің дыбыстық құрамында кезде-
сетін, әліпбиде бар 21 дауыссыз таңбасын және қосар дыбыс-
тарды беретін и, я, ю, у, щ әріптері қандай фонема вариантта-
ры мен вариацияларын таңбалайтыны көрсетілді. Сонда ф, х, ћ
әріптерінің <ф>, <х>, <ћ> фонемаларын емес, негізінен <п>,
<қ>, фонемалары мен олардың дыбыс қорын таңбалап келгенін
байқаймыз. <ф>, <х> фонема ретінде тек одағай сөздерде кез-
деседі. Сондай-ақ и әрпінің таңбалайтын дыбыстық құрамы
күрделі. Осыған орай қазіргі қазақ жазуында и/ы, и/і, и/ый ор-
фограммасы бар. Сонда ф, ћ әрпі одағайлар мен кірме кісі есім-
дерінде, х әрпі кірме сөздердің бас позициясында, [ій]-мен, [к]-
мен іргелес позицияда, жіңішке үндесімде <ф>, <х> фонемасын
таңбалайды. Ал һ әрпінің одағайларда, бейүндес буын жігінде,
жуан, ашық дауыстыаралығындағы орфограммасы уәжді деп
білеміз.
1-тапсырма. Жоғарыдағы үлгілер бойынша кесте ішіне
я, ю әріптерінің дыбыстық мазмұнын толтырыңыз
Әріп
Фо-
Ды- Фонология-
Морфология-
Мысалдар
нема
быс
лық жағдай
лық жағдай
/ю/
Жуан дауыс-
тыдан кейін
Жіңішке
дауыстыдан
кейін; и
әрпінен
кейін
2-тапсырма. Жоғарыдағы үлгілер бойынша кесте іші-не
с, т, ф, х, һ, ш, щ әріптерінің дыбыстық мазмұнын
толтырыңыз
Әріп
Фо-
Ды-
Фонология-
Морфология-
Мысалдар
нема
быс
лық жағдай
лық жағдай
/с/
Барлық
позицияда,
жуан езулік
үндесімде
132
133
Әріп
Фо-
Ды-
Фонология-
Морфология-
Мысалдар
нема
быс
лық жағдай
лық жағдай
Барлық
позицияда,
жіңішке
езулік
үндесімде
Барлық
позицияда,
жуан еріндік
үндесімде
Барлық
позицияда,
жіңішке
еріндік
үндесімде
[Т]
дыбысымен
іргелес,
ерін, езу
үндесімде
Кірме, көне
сөздерде
6-дәріс. Үндесім заңы және қазақ жазуы
Үндесім заңының 30-80 жж. түсіндірілуі. Қазақ тілін-
дегі үндесім құбылысының әліпби, жазу үнемділігі үшін
мүмкіндігі бар екендігін А.Байтұрсынұлы әліпбиі, осы әліпбиді
жоғары бағалаған Яковлевтің, Е.Д.Поливановтың мақалалары,
Н.Уәлиевтің диссертациялық зерттеуі, Ә.Жүнісбектің, М.Жү-
сіповтың зерттеулері дәлелдеді. Үндесім заңдылығы арқылы
әліпбидегі әріп санын қысқартуға, орфографиядағы қиындық-
тарды болдырмауға, жазу экономиясын жасауға болады.
Үндесім заңдылығына А.Байтұрсынұлы әліпбиі негізделді,
1929ж. жазу емлесі сүйенді. 1929ж. 2-4 маусымы аралығында
өткен емле конференциясында Т.Шонанов емленің негізі-
не ең бірінші дыбыстардың ілгерінді, кейінді ықпалы, тіл
дыбыстарының диссимиляциясы және соңында дауысты
дыбыстардың үндесімін алдық деген. Яғни төте жазудан ла-тын
графикасына ауысу үндесім заңдылығынан тартынуға, аталған
құбылысқа басқа қырынан қарауға болды-болмасын
итермеледі. Дегенмен 1934ж. жаңа жазуға өзгерту енгізу ке-
ректігі көтерілгенде, бірінші болып, проф. Қ.Жұбанов өзінің
әліпби мен емле жобасын ұсынғанда ондағы ерекше өзгеріс
дәйекше қызметін пайдалануы еді. Ғалым 34 әріпті дәйекшенің
көмегімен 25 әріпке қысқартып, А.Байтұрсынұлының әліпбиін
жаңғыртады. Бірақ аталған жоба қабылданбады. Оған, бір
жағынан, Қ.Жұбановтың өзіндік ұстанымдары да себеп болған
сияқты. Мысалы, ғалым С. Аманжоловтың мақаласына жазған
сынында сингармонизм заңы “вполне реальный и вовсе не от-
живший, а реально действующий, следовательно, он нисколько
не реакционен в том виде, в каком имеет силу в современном
казахском языке” десе, енді бірде “сингармонизм қазақ тілінде
әбден тұрақты категория емес” дейді. Себебі Қ.Жұбанов
сингар-монизмді В.В.Радлов, Бодуэн де Куртенэ, Бетлинг,
Штейндаль айтқан пікірде, түбір мен аффиксті қосып, қатырып
ұстайтын қызметінде ғана түсінемін; бұл заңға қарсы
шыққандар орал-ал-тай тілінің жалғамалық құрылысына қарсы
шыққанмен бірдей, ол латын, орыс тілдеріндегі кейінді
ықпалмен тең деді. Автор қазақ тілі буыншыл тіл дегенді
көбірек айтқан. Осы арқылы жуан-жіңішкелік бүтін сөзге емес,
бір буынға тарайды деген пікірі басым.
Ғалым А.Байтұрсынұлы мен Х.Досмұхамедұлы айтқан түбір
сингармонизмі бұзылды, өткенде қалды, мысалы, қайтемін,
бірақ, әпербақан сөздерін қараңыз деді. Сонда қазақ тіліндегі
үндесім заңының бұзылуына сөздердің бірігу тәсілі негіз
болған, ал кейбіреулер (К.Юдахин) оны кірме сөздердің әсері
дейді де-ген.
Автор қазақ тіліндегі түбірлердің дені бір буынды, бәлкім,
осы ерекшелік дыбыс үндесімін көрсеткендей шығар дейді,
бірақ сөз ішіндегі буындардың бірі жуан, бірі жіңішке бола бе-
руі мүмкін дейді: көгал, қорен.
Жалпы ғалымның мұндай көзқарасқа келуіне, өзінің
халықаралық терминдерді қазақ тілінің фонетикалық при-
нципіне салып, “бұзып” жазуға қарсылығынан туындаса ке-рек.
Сингармонизм заңын бетке ұстап, кірме атауларды игеріп
134
135
Достарыңызбен бөлісу: |
