⇒ [ө]
жіңішке буыннан соң
Сәңқ[ө]й
/ө/
⇒ <ө>
⇒ [ө]
дауыссыздан кейін, бірінші
к[ө]не, т[ө]бе
буында
⇒ [
у
ө]
сөз басында
[
у
ө]т, [
у
ө]лең
/е/
⇒ <е>
⇒ [э]
жуан сыңарлы
[э]рлан, [э]лнұр, ес[э]к, ш[э]п,
құрама сөзде, с, ш, ж
с[э]п, ж[э]у
дыбыстарынан кейін
⇒ [е]
сөз ортасында, аяғында
к[е]л, т[е]с
⇒ [
j
е]
сөз басында
[
j
е]т, [
j
е]л
⇒ [ә]
ауызекі тілде
[ә]д[ә]биет, көг[ә]ршін
⇒ [і]
Ш-ның алдында
[і]ншалла, [і]штеме, [і]штеңке
11
4
⇒ [и]
Кірме сөзде
[и]ншаллла
⇒ Ш
Дауыстымен қатар
Кел[
,
]алмады, кел[
,
]іліністі,
келгенде, сөз тіркесі
екп[
,
]ағаш
жігінде
⇒ [ө]
Еріндік буыннан кейін
түй[ө], бөл[ө],күй[ө]
⇒ [е˚]
Ерін үндестігінің 3-4-
Дөңгел[е˚]к, құрм[е˚]т, сур[е˚]т,
буынында
сүрмел[е˚]у, өзенг[е˚]
⇒ <е>-<а>
⇒ [ә]
Бейүндес буын аралығында Кірме сөздерде қар[ә]кет, қош[ә]мәт
/ы/
⇒ <ы>
⇒ [ұШ]
Бітеу буын аралығында,
Құб
ұ
жық, құр
ұ
лыс, құб
ұ
лыс
ерін үндесімінде
⇒ [ы]
Сөз басында, І буыннан
Т[ы]н[ы]ш, с[ы]зба
басқа буында
⇒ [Ш]
Бітеу буын, екі дауысты
Тағ[
,
]лым, алт[
,
]атар, сар[
,
]май,
аралығында, бірінші буын
бағ[
,
]лан, қ[
,
]рау, п[
,
]шақ
ішінде
⇒ [ұ]
Еріндік буыннан соң
тұзд[ұ], бор[ұ]ш, құзғ[ұ]н
⇒ [ы˚]
Ерін үндесімінің 3-4-
Борышш[ы˚]з, қуш[ы˚]кеш,
буынында
қорытынд[ы˚],
қорқынышш[ы˚]з
⇒ [і]
Жіңішке буынды сыңармен
қайс[і]бір
келгенде
⇒ <ы>-<і>
⇒ [і]
Бейүндес буын аралығында
Қат[і]гез, тауқ[і]мет, ақ[і]рет,
лағ[і]нет, тақ[і]лет
/і/
⇒ <і>
⇒ [ү]
Еріндік буыннан соң
түлк[ү], күн[ү]м, сүйк[ү]мд[ү]
11
5
⇒ [үШ]
Бітеу буын аралығында,
Сүй
ү
ніш, күй
ү
ніс
ерін үндесімінде
⇒ [і]
Сөз соңында, бір буынды
к[і]м, т[і]с, [і]с, келд[і], к[і]лт
сөзде, І буыннан басқа
буында
⇒ [Ш]
дауыстымен қатар
өл[
,
]ара, кел[
,
]сап, ер[
,
]кі,
келгенде, сөз аяғында,
мұр[
,
]ны
тәуелдік жалғауы
к[
,
]лем, м[
,
]немін
қосылғанда, І буында
⇒ [ы]
жуан дауыстымен іргелес
қау[ы]п, қаб[ы]р
келгенде
⇒ [і˚]
ерін үндесімінің 3-4-
сүйінішс[і˚]з, көтеріл[і˚]с,
буынында
күзетшіл[і˚]к
⇒ <і>-<ы>
⇒ [ы]
бейүндес буын аралығында
құд[ы]рет
/ұ/
⇒ <ұ>
⇒ [ұ]
алғашқы екі буында
[ұ]л, б[ұ]л, мазм[ұ]н, мағл[ұ]м
⇒ [Ш]
бітеу буын аралығында,
мақ[
,
]лұқ, мақ[
,
]лұқша
ерін үндесімінде
/ү/
⇒ <ү>
⇒ [ү]
алғашқы екі буында
[ү]й, к[ү]л, мәжб[ү]р
⇒ [Ш]
бітеу буын
мәк[
,
]рүк
8 кесте – Дауыссыз дыбыс әрпі – фонема –дыбыс қатынасы
әріп фонема
дыбыс
фонологиялық жағдай
морфология-
мысалдар
лық жағдай
/б/
⇒ <б>
⇒ [б’˚]
Жіңішке еріндіктермен
[б’˚]өрі, [б’˚]үр
11
6
іргелес келгенде
⇒ [б˚]
Жуан еріндіктермен
[б˚]ор, [б˚]ұр
іргелес келгенде
⇒ [б]
Жуан езуліктермен іргелес
[б]ала, [б]ас
келгенде
⇒ [б’]
Жіңішке езуліктермен
[б’]ес, [б’]әлкім
іргелес келгенде
⇒ [б˘]
Дауыстыаралық
а[б˘]ай, е[б˘]едейсіз,
позицияда
ө[б˘]ектеу, о[б˘]ал
⇒ [п]
Қатаңнан кейін
ақ[п]ас, жеңіс[п]ек, көк [п]өрі,
тас [п]ол
⇒ [п]
Сөз аяғында
Ара[п]
⇒ [п˘]
Ш, с-ның алдында
Ара[п˘]сың ба
⇒<б>-<п>
⇒ [п]
Қатаңнан кейін
қақ[п]ас, бет[п]ақ, ақ[п]ар,
төр[п]ақ
⇒<п>-<б>
⇒ [б]
Ұяң, үндіден кейін
Көн[б]іс, дег[б]ір, ет[б]етінен
⇒<б>
⇒ [б˘]
Дауыстыаралық
Маха[б˘]ат
позицияда
⇒<б>+<б>
⇒[б]
Лә[б][б]ай, жа[б][б]ар
+[б]
/г/
⇒<г>
⇒ [г]
Жуан езуліктермен буын
[г]аућар
құрағанда
⇒ [к]
Қатаңнан кейін
ақ[к]үл, айт[к]үл
⇒ [г’]
Жіңішке езуліктермен
[г’]әп, кере[г’]е
буын құрағанда
11
7
⇒ [г’˚]
Жіңішке еріндіктермен
[г’˚]үл, [г’˚]үріл
буын құрағанда
⇒<г>-<к>
⇒ [г]
Сыңар
ала[г]өбе, ала[г]еуім,
мағынасы
ала[г]үлік, сай[г]үлік, ада-
көмескі
[г]үде, адың-[г]үдің
біріккен
сөздерде
⇒<к>
⇒ [г]
Дыбыстық
Кө[г]ал, кө[г]ауыз, кө[г]еру,
контомина-
кө[г]орай, кө[г]ет, кө[г]ілдір
цияға түскен
біріккен сөзде
/ғ/
⇒<ғ>
⇒ [ғ]
Сөз басы мен ортасында,
[ғ]арыш, ал[ғ]ыс
жуан езуліктермен
іргелесте
⇒ [ғ˚]
Жуан
[ғ˚]ұн, бұ[ғ˚]ы, [ғ˚]ұмыр
⇒ [ғ’]
Жіңішке езуліктермен
[ғ’]ақлия, [ғ’]азиз, қа[ғ’]ілез
іргелес келгенде
⇒ [қ]
Қатаңнан кейін
ширек [қ]асыр, жас [қ]ұмыр
/д/
⇒<д>
⇒ [д]
Жуан езуліктермен іргелес
[д]ала, қарбыз[д]ың
келгенде
⇒ [д’]
Жіңішке езуліктермен
[д’]әл, кез[д’]ер
іргелес келгенде
⇒ [д˚]
Жуан еріндіктермен
[д˚]орба, [д˚]ұрыс
11
8
іргелес келгенде
⇒[д˚’]
Жіңішке еріндіктермен
[д˚’]үние, [д˚’]өңгелек
іргелес келгенде
⇒ [т]
Қатаңнан кейін, жуан
жат[т]ауыс,
езулікпен іргелес келгенде
⇒ [т˚]
Қатаңнан кейін, жуан
ат [т]орба
еріндікпен іргелес
келгенде
⇒ [т’]
Қатаңнан кейін, жіңішке
Үш [т’]әптер, бес [т’]әрігер
езулікпен іргелес келгенде
⇒ [т˚’]
Қатаңнан кейін, жіңішке
Үш [т˚’]өңгелек
еріндікпен іргелес
келгенде
⇒<д>
⇒[дд]
Кірме
Мү[дд]е, ә[дд]і, құ[дд]ы
сөздерде
⇒<д>-<л>
⇒ [л]
Жергілікті
түң[л]ік, маң[л]ай, саң[л]ақ,
тілде
таң[л]ай
/ж/
⇒<ж>
⇒ [ж]
Сөз басында, ортасында,
[ж]аз, а[ж]ал
жуан езуліктермен іргелес
келгенде
⇒ [ж’]
Сөз басында, ортасында,
[ж’]е, [ж’]ә, [ж’]ай, [ж’]ићаз,
жіңішке езуліктермен
[ж’]ићангер, [ж’]айлау,
және й, ћ фонемасымен
[ж’]айылым
іргелес, не бір
сингармотембрде келгенде
11
9
⇒[ж˚’]
Сөз басында, ортасында,
[ж˚’]үз, [ж˚’]өтел, [ж˚’]үгіріс
жіңішке еріндіктермен
іргелес келгенде
⇒[ж˚]
Сөз басында, ортасында,
[ж˚]орға, [ж˚]ұрт
жуан еріндіктермен
іргелес келгенде
⇒ [ш]
Қатаң дауыссыздан кейін,
бес[ш]асар
жуандармен іргелес
жағдайда
⇒ [ш’]
Қатаң дауыссыздан кейін,
үш[ш’]ер
жіңішкелермен іргелес
жағдайда
Достарыңызбен бөлісу: |
