Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы

дыбыстардың таңбаланбауы жатады. Мысалы: нече – 
ﻧﭼﻪ 
(нче),
йане –  
ﻴﻨﻪ 
(йне),  мұнда  –  
ﻤﻨﺪﺍ 
(мнда),  қырғыз  –  
ﻗﺮﻏﺯ 
(қрғз). Бұл
араб   жазуындағы   харакаттардың   (қысқа   дауыстылардың)
жазуда   белгіленбеуінен   шыққан.   Харакаттар   дауыссыз
дыбыстың асты-на не үстіне қосымша белгі болып қойылады.
Араб графикасындағы  <е> фонемасының ашық-қысаңдығы
айырылмағандықтан   екі   әріппен   де   берілді.   Сонда   <а>,   <ә>,
<е>  фонемалары   бір   графемаға   ұйымдасқанмен   төрт   түрлі
позициялық әріп-вариантта қолданылды.
Г.Мамырбекованың зерттеуі бойынша, дауыстылардың өзін-дік
таңбаланатын жүйесі болған. Сөз басында <е> фонемасы міндетті
түрде   /иа/-мен   берілген,   ал   сөз   ортасы   мен   аяғында   <а>,   <ә>-
лермен бірге /һа/арқылы таңбаланған. Біздің ойымызша, мұндағы
сөз басындағы <е>-нің дифтонг реңкі жазуда ескеріл-ген. Ал сөз
ортасы   мен   аяғында   ашық   езуліктердің   позициялық   реңкі
нейтрализацияланып берілген дейміз. Дауысты дыбыс-тардың бір
инвариант   таңбасының   (харакат)   қойылмай   кету   ерекшелігі
жазудың кодтық қасиетін білдірді.
Қазақ жазуында дыбыстық мәні бар әріпке мадда бел-гісін
қойып, дыбыстық мәні жоқ әріпке мадда белгісінің қойылмауы
қысқа   дауыстылардың   харакаттармен,   созылыңқы
дауыстылардың   мадда   белгісімен   белгілену   тәртібіне   сәйкес
келді.
Араб жазуында мәтін әріп не буын арқылы емес, сөзді тұтас
көре отырып, мағынасына қарай дауыстыларды қалпына кел-
тіріп оқитын логикалық әдіске негізделді. Сондықтан алғашқы
буындағы   дауыстылардың   редукциялануы,   әсіресе   қысаң
езуліктердің   фонемалық   мәнге   ие   болмағанда   таңбаланбауы
тұрақты нормаға айналды.
Сөйтіп,   дауыстылар   жүйесінің   графема-фонема   қатынасы:
3:9   болып   шықты.   Жазу   бір   буынды   сөздердің   мағынасын
ажырату-да қиындық тудырды. Мысалы,  ор,  өр,  ұр,  үр сияқты
түбірлер бірдей жазылды.
Жалпы,  араб графикалы жазуда  араб жазуының дәстүрін, си-
патын сақтаған, яғни араб тілінің графикасы түпнұсқа қалпында
жүйесі бөлек қазақ тілінің жазба тілінде пайдаланылды. Сонда бұл
жазу  өзіндік   жүйесі  мен  деңгейі   болған,   ауызша   тілден   өзгеше,
оған параллель жатқан жүйе болды.
Н.Уәли айтқандай, халықтық тілден едәуір айырмашылығы
бар кітаби тілдің тұрпат межесін белгілеген графикалық жүйе
болды.
Ал дауыссыздар жүйесін белгілейтін әріп таңбалары – 20.
Мұндағы 3 әріп шеттен енген сөздерді таңбалады: х, ф, ч:
хазірет, хабар, хош.
Г.Мамырбекованың   зерттеуі   бойынша,   <п>   фонемасының
сөз басында парсылық /пе/-мен, сөз аяғында арабша /ба/-мен
сөз ор-тасында бірде /ба/, бірде /пе/-мен берілу жүйесі қатаң.
Бұдан   сөз   аяғы   қатаң   [п]-мен   аяқталмайды   дегенді   білуге
болады. Сондай-ақ <б> фонемасының сөз ортасында /ба/-мен,
бірге /ве/-мен де берілуін интервокал позициядағы босаң <б>
вариациясын біл-діруі деп түсінуге болады.
Жалпы,   араб   әліпбиінің   түпнұсқасында   болмаған   <п>
дыбысының әрпі өзге әліпбиден (парсы) алынса да, толық өз
функциясында жұмсала алмаған дейміз.
Араб әліпбиінде <г>  фонемасының да таңбасы болмағандық-
тан кейде орнына ғ әрпі пайдаланылған. Сол себепті басқа тіл-ден
енген сөздердегі <г>-к  әрпімен таңбаланып отырған дейді проф.
Б.Әбілқасымов: акроном, дәркер, емке, крек.
Ч  әрпі   өзге   графикадан   алынғандықтан  ш  графемасынан
дифференциацияланбай, екі әріп таңбалары бірінің орнына бірі
қолданыла берген, ч әрпі қатаңмен іргелес келгенде де, дауыс-
ты, үндімен іргелес келгенде де таңбаланған кездері аз емес:
айтчы, елчі.
Орыс   тіліндегі   <в>  фонемасы   3  түрлі   дыбысталуына   сай,
біресе  у,  біресе  б  таңбасымен (чинобник,  бистафка), біресе  ф
әрпімен берілді (Жапаноф, Ибаноф).
Араб жазуының емлесіндегі бір ерекшелік ерін үндесімінің
басым берілуі, тіпті қосымшаларда да таңбалануы болды:
болұс,   мүйүз,   тұрғұн,   ұзұнлұқ,   үстүнен.  Яғни,  ерін   үндесімі
позициялық өзгерісті бейнелеген фонетикалық принциптен де
шықты, сонымен бірге оғыз-қарлұқ архаикалық элементінің де
дәстүрін сақтады, мысалы: оқұб, бірақ барұб, келүб.
Проф. Р.Сыздық Қ. Жалайырдың еңбегінде лабиалды үндесім
тұрақты таңбаланбайтынын, ал қосымшалардың еріндік вариан-ты
мүлде   кездеспейтінін   айтады.   Бұл   тенденцияны   орта   түркі
шағатай тілінің орфографиялық нормасынан қазақ тілінің өз емле
нормасы бөлініп шыға бастағаны деп түсіндіруге болады.
Қосымшалардың түбірге үйлесімсіз бірыңғай ұяң вариантпен
жазылуын Г.Мамырбекова инвариант-вариант принципі бойын-ша
ұяң нұсқасы инвариант болып табылған да, ауызша тілде үйлесім
варианттарымен дыбысталғаны деп көрсетеді.
168
169

Жалпы,   мұнда   қосымшалардың   мазмұн   межесі   (мысалы,
көптік жалғауының қазақ сөйлеу тілінде 9 варианты бар) бір
тұрпат   межесіне   сай   келген   қосымшаның   таңбалық   сипатын
көруге болады: 9 <лар, лер, лөр, дар, дер, дөр, тар, тер, төр> /
1<лар>.
Сөз   болып   отырған   жазу   емлесі   морфологиялық   ұстанымға
негізделді. Дегенмен, ерін үндестігінің позициялық түрленімі-нің
таңбалануы,  орнына,  халқыңыз,  көңлүме  сияқты  сөздерде  қысаң
езуліктердің   айтылуы   бойынша   түсіріліп   жазылуы,   ин-тервокал
позициядағы <қ> фонемасының /х/ әрпімен (йахшы, йарылханыб,
ахыры, ахшар)  берілуі,  /қ/, /ғ/  әріптерінің жуан дау-ыстылармен
іргелес жазылуы араб жазу дәстүрінен қазақ тілінің өзіне тән жазу
жүйесі түзіліп келе жатқанынан хабар берді.
Бұл кездегі  емле дәстүрі,  негізінен, мыналар дейді  Г. Ма-
мырбекова:
1. Араб, парсы тілдерінен енген сөздер сол тілдердегі негізгі
тұлғаларын сақтап қолданылған.
2. ж әрпі орнына и таңбасы, с әрпі орнына ш таңбасы жазы-
лып кеткен.
3. Түбірдің соңы қандай дыбыс болса да қосымша ұяңнан не
үндіден басталған.
4. Дауысты дыбыстардың алдынан үнсіз алиф пен дыбыстық
мәні бар маддалы алиф жүйелі түрде жазылған.
VIIІ-ХІХ ғғ. қадим жүйесімен жазылған 
қазақ қолжазбалары
1) 1732   жылғы   Әбілхайыр   ханның   патша   атына   Таукелев
арқылы жазған хаты;
2) Әбілхайыр   ханның   Ресей   патшасы   Елизаветаға   1742
жылы жолдаған хабарламасы;
3) Абылай   сұлтанның   Сібір   губернаторы   Сухаревқа   1745
жылы жазған хаты;
4) 1748 жылғы кіші және орта жүз старшиналарының патша
атына Нұралыны хан қылып бекіту жайында жазған өтініші;
5) Тіленші Бөкенбай ұлының 1783 жылы Шерғазы сұлтанға
жолдаған хаты;
Бұл мәліметтер Г.Мамырбекованың жоғарыда аталған зерттеу еңбегінде 
көрсетілген.
6) Кіші жүз старшиналары мен ақсақалдарының 1785 жылы
І Екатеринаға жазған хаты;
7) Нұралы ханның 1785 жылы Игельстромға жазған хаты;
8) 1785 жылғы кіші жүз ақсақалдарының Әбілхайыр балала-
рын хандықтан аластауын сұрап ІІ Екатеринаға жазған хаты;
9) Ералы   сұлтанның   Нұралы   хан   мен   Айшуақ   сұлтанды
тұтқыннан   босатуын   сұрап   полковник   Д.А.Гранкинге   1787
жылғы 4 тамызда жазған өтініші;
10 Қара Көбек би мен Шұбар бидің Орал казак әскерінің
атаманы Д.Дансков пен Сібір және Уфа өлкесінің губернаторы
А.А.Пеутлинді   орнынан   алуын   сұрап   А.А.Безбородкоға   1790
жылы жазған хаты;
11) Сырым Датовтың 1790 жылы ІІ Екатеринаға жолдаған
хаты;
12) Тіленші   Бөкенбайұлының   Айшуақ   сұлтанның   Орал
казак әскерімен бірігіп қазақтарды тонағаны туралы Шерғазы
сұлтан Қайыпұлына 1793 жылы жазған хабарламасы;
13) Кіші   жүз   сұлтандарының   1794   жылы   ІІ   Екатеринаға
жазған өтініші;
14) Айшуақ  сұлтанның ішкі істер министрі В.П.Кочубейге
1803 жылы жазған хаты;
15) Кіші жүз сұлтандары мен старшиналарының 1803 жылы
қабылдаған анты;
16) 1808 жылғы Қаратай ханның Орынбор шекара комиссия-
сына жолдаған хаты;
17)Айшуақ   ханның   император   І   Александрға   Жантөре
ханның   өлгенін   мәлімдеп   Шерғазы   Айшуақұлын   хан
тағайындауын өтініп 1809 жылы қарашада жазған хаты;
18) Бөкей   ордасы   сұлтандарының   Шөке   сұлтанға   Бөкей
ханның өз ұлы Жәңгір сұлтанды тақ мұрагері деп өсиет еткен-
дігін мәлімдеген 1815 жылғы 25 маусымда жазған хаты.
19) Шерғазы   ханның   К.В.Нессельродке   Бөкей   Ордасы
сұлтандарының Орал маңындағы далаға көшуіне рұқсат сұрап
1821 жылы 5 тамызда жазған хаты;
20) Орта   және   кіші   жүз  сұлтандарының  Шерғазы  ханның
орнына   Арынғазы   сұлтанды   хан   қоюын   сұрап   губернатор
П.К.Эссенге 1817 жылғы 6 тамызда жазған өтініші;
21) Шерғазы   ханның   сыртқы   істер   министрлігіне   гу-
бернатор   П.К.Эссен   мен   шекара   комиссиясының   төрағасы
Г.М.Веселицконың үстінен жазған 1819 жылғы қыркүйектегі
арыз-шағымы;
170
171