фонемасының екі түрлі таңбаға ие болуы орыс графикасының   ықпалынан.   Өйткені

Ж. 2003).    фонемасының екі түрлі таңбаға ие болуы орыс
графикасының   ықпалынан.   Өйткені    фонемасының   орыс
жа-зуында   да   нақты   әрпі   жоқ,   бір   позицияда  я,  ю,  е,  бір
позицияда и әрпімен беріледі.
Қазақ жазуында  фонемасының таңбалануында қайшы-
лық бар: бірінші  тау, сау деген сөздерде  дауыссызын бе-
реді,   екінші  су,  ту  дегенде   [ұу],   [үу]   дыбыс   тіркесін   береді.
Сонда ашық езуліктерден кейін келгенде бір дыбысты, қысаң
еріндіктерден кейін келгенде  қосар дыбысты таңбалайды. Ол
<ұ>,   <ү>,   <у>   фонемаларының   еріндік   сипатынан   шығады.
Және алдыңғы дауыстының жуан-жіңішкелігіне сәйкес [у], [у’]
ретін-де   оқылады.   Кезінде   Григорьев   Илминскийге   жазған
хатында:   “й,   у   әріптерінсіз   қосар   әріппен   жазу  мүлде   дұрыс
емес, орыс та, қырғыз да Сіздің ай, ей, ій, оу, уу тіркестеріңізді
бір дыбыс етіп емес, екі дыбыс қылып оқиды, содан кейін қазақ
тілінің айтылы-мы бұзылады” (Григорьев А.А. 1993:169) деп,
бір әріппен қосар дыбысты таңбалағанды жөн санаған.
Біздіңше,   соңғы   функциядағы  у  әрпінен   қазақ   жазуы
қиындық көрген жоқ. Тек жазуды тілдің өзі деп оқытқан үрдіс
қазақ   тілі   фонемаларының   санын,   дауысты,   дауыссыз
фонемаларының арасын айыру проблемасын тудырды.
Қазақ жазуында  <п-б>  гиперфонемасының пайда болуы  араб
жазуынан   басталды.   Араб   жазуында   <п>   фонемасы   үшін   әріп
болмады   да,   оны   <п>   жіңішке   фонеманы   беретін   пар-сы
әліпбиінен   алды.   Сөйтіп,  п  әрпі   жазуда   <п>   фонемасының
функциясында   толық   жұмсала   алмады.   Сондықтан   бүгінде  п/б
дыбыстық вариант қатарларында мағыналық айырмашылық жоқ
(бәле/пәле, 
пейіл/бейіл, 
парапар/барабар, 
палуан/балуан,
пайым-дау/байымдау,   шүберек/   шүперек).  Қазақ   тілінде   сөз
аяғындағы
<б> фонемасы болмайды делінеді. Алайда сөз аяғындағы <п>
дыбысы   дауыстыдан   басталатын   жалғау   жалғанғанда   <б>
дыбы-сына айналғанмен, сөз мағынасы өзгермейді.
Біздіңше, осы позицияда – сөз аяғында <б-п> гиперфонема-сы
бар. Мұнда позициялық түрленім таңбаланған сияқты. Көне түркі
тілінде   сөз   басында   айтылмаған   <б>  фонемасы   бүгінгі   қазақ
тілінде  сөз басында қолданылу жиілігі жағынан үшінші орында
(Мырзабеков С. 2003: 59). Ендеше аяққы позицияда да қолданылу
мүмкіндігі бар. Кезінде Х.Досмұхамбетұлы сөз аяғындағы б әрпін
п  әрпімен жазуға наразы болған  (Досмұхамедұлы Х.  1998: 163).
Студенттердің фонетикалық транскрипция жасаған
мәтіндерінде   сөз   аяғында   [б]   дыбысы   естілетіні   көрсетіледі.
Келесі гиперфонема қатарына <н-ң> жатады. Дыбыстардың
дүдәмалдығы әсіресе түбір ішінде кездеседі. Оған 1929ж. емле
принциптерінің   “Сөздер   жеке   күйінде   естілгенше   жазылады.
Көне   жұрнақ   ықпалы   мен   түбірдегі   дыбыстың   өзгергені   сол
күйінде   жазылады   (  күңгей,  жоңқа)”   (Стенографиялық   есеп,
1930) дегені де себеп болды. Қазіргі қазақ емлесінде ң әрпімен
шеңгел,  қысылтаяң,  моңғол,  бастаңғы,  дүңген,  жөпшөңкі,
жәрмеңке, әмеңгер, аңқау, аңқаю, аңқию, аңсау, аңсар, қаңғу,
қаңқ, қыңсылау, қаңтар, қаңырау, тең, теңбіл, теңге, теңдеу,
теңкию, маңдай, қаңғалақтау, қаңбақ, лаңса, лаң, өң, өңгеру,
өңез, өңшең, міңгір, маңдай, маңыз, маңай, маңғаз, маңқа, маң,
мұңаю,  мұң, саңғу, саңдақ,  саңқ,  саңылау, саңырау, оң,  оңай,
оңаша,   оңаза,   оңалу,   оңбаған,   оңғақ,   оңғару,   оңдалу,   оңдау,
оңдыру, оңқа, оңқай, оңтай, оңу, шәңгірлеу, шәңгіш, шеңбер,
шеңгел, іңгә, іңкәр, іңір т.б. сөздері жазылады. Мұнда <қ>, <ғ>,
<г>,   <к>   фонемаларымен   іргелес   айтылған  ң/н  дыбысының
дүдәмалдығы   басым.   Мұнда   позиция   түрленімі   таңбаланып
кет-кен   деген   күмән   бар.  Ң  әрпін   қазір  оңай,  теңеу,  лаң,
шеңбер, жаңбыр сияқты позициядан табамыз.
Сондай-ақ қазақ тілінде ы, і қысаң езуліктердің нөлмен оп-
позиция құрайтын тұсы бар. Кез келген тілде белгілі бір дауыс-
ты тірек сипат алады, оның дыбыстық реңкі де күшті болады,
әрі түсірілу мүмкіндігі де басым болады. Мысалы, орыс тілін-
де  о,  а,  е  ашық фонемалары редукцияға  жиі  ұшыраса,   қазақ
тілінде ы, і, ұ, ү дыбыстары жиі ұшырайды. Орыс тілінде а, о
фонемаларының құлаққа шалынымды 7 реңкі, е фонемасының
6 реңкі болса, қазақ тілінде ы, і фонемаларының 4 реңкі бар.
Фонема   ұғымының   пайда   болуы   жазу   теориясының
қалыптасуына   әсер   етті.   Біз   қазіргі   қазақ   графикасы   мен
орфографиясының теориялық негіздерін ашу үшін, алдымен жа-
зуды   дербес   құрылымдық   жүйе   деп   танимыз.   Ол   құрылымның
негізгі   деңгейі   –   графикалық   деңгейді   түсіндіру   үшін   графика,
орфография, әліпби категорияларын анықтауда ауызша тілді жазба
тілге көшіретін фонологиялық сүзекі (тетік) – фонема-ны – жазба
тілдің шығу нүктесі ретінде пайдаландық. Графема
– жазба тілдің ең кіші абстракті бірлігі – ауызша тілдің ең кіші
абстракті бірлігі – фонемаға сәйкестендіріліп кодталуына бай-
ланысты ауызша тіл жазба тілге, жазба тілауызша тілге айнала
алады.
86

87
Тақырып бойынша оқуға болатын әдебиеттер:
20. Панов Е.Н. Знаки.Символы. Знаки. М., 1983. – 248 с.
1. Аванесов Р.И. Сидоров В.Н. Реформа орфографии в связи с про-
21. Реформатский А.А. Из истории отечественной фонологии. М.:
Наука, 1970. – 575 с.
блемой письменного языка// Из историй отечественной фонологии.
22.
Реформатский А.А. Проблемы фонемы в американской лин-
М.:Наука, 1970. – 575 с.
гвистике // Из истории отечественной фонологии. М.:Наука, 1970. –
2. Аванесов Р.И., Сидоров В.Н. Система фонем русского языка// Из
575 с.
истории отечественной фонологии, М.Наука, 1970. – 575 с.
23. Селезнева Л.Б. Современное русское письмо. Томск, 1981.- 211 с.
3. Ахманова О.С., Девятникова Г.И. Чем же еn fin de comte опреде-
24.
Соссюр Фердинанд де. Труды по языкознанию. М.:Прогресс,
ляется восприятие речи // Исследование языка и речи. М.,1961 т.60
1977-693 с.
4. Базарбаева З. Фонема теориясы туралы бірер сөз // ҚР ҰҒА-ның
25. Стенографический отчет научно-орфографической комиссии со-
Хабаршысы. Тіл, әдебиет сер. 2004. №3.
званной 2-4.06. 1929 г. научно-методическим советом НКП и ЦКИКА.
5. Ветвицкий В.Г., Иванова В.М., Моисеев А.И. Современное рус-
Кзылорда, 1930. – 482с.
ское письмо. М., 1974.– 144 с.
26.
Топоров В.Н. И.А.Бодуэн де Куртенэ и развитие фонологии//
6. Григорьев А.А. О передаче звуков киргизского языка буквами
И.А.Бодуэн де Куртенэ (1845-1929). М.:Изд.АН СССР, 1960. – 118 с.
русской азбуки // Қазақ тілі туралы революциядан бұрынғы зерттеулер.
27.
Трубецкой Н.С. Основы фонологии. М.: Иност. Лит., 1960. –
Алматы, 1993, 232 б.
372 с.
7. Джусупов М. Фонемография А.Байтурсынова и фонология син-
28.
Фердинанд де Соссюр. Заметки по общей лингвистики. М.:
горманизма, Ташкент, 1995.–176 с.
Прогресс, 2000. – 280 с.
8. Досмұхамедұлы Х. Қазақ қырғыз тілініндегі сингармонизм заңы.
29.
Хусаинов К.Ш. В.В.Радлов и казахский язык. Алматы: Наука,
Таңдамалы. Алматы:Ана тілі, 1998.-384 б.
1984. – 171 с.
9.  Жұбаева  О.  Қ.Кемеңгерұлының  тілтанымдық  мұрасы  мен
30. Щерба Л.В. Теория русского письма. Л.: Наука, 1983. –134 с.
лингвистикалық  тұжырымдамалары:  фил.ғыл.канд.дисс.  Алматы,
31. Яковлев Н.Ф. Математическая формула построения алфавита //
2002-171 б.
Реформатский А.А. Из истории отечественной фонологии, М.:Наука,
10.
Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы: Ғылым,
1970. – 575 с.
1999. – 581 б.
32. Янакиев М. Теория орфографии и речь // Вопросы языкознания.
11. Зиндер Л.Р. Обшая фонетика. М.: Высшая школа, 1979. – 312 с.
1964. № 1.
12.
Зиндер Л.Р., Маслов Ю.С. Л.В.Щерба – лингвист, теоретик и
Пысықтау сұрақтары:
педагог. Л.: Наука, 1982. – 103 с.
13.
Исаева Ж. Ауызша әдеби тілдегі стиль, норма мәселелері //
1. Дыбыс пен фонеманың айырмашылығы қандай?
Көркем әдебиет тілінің өзекті мәселелері. Алматы, 2003. – 283 б.
2. Қазақ тіліндегі фонема мен дыбыс саны қалай анықталады?
14. Истрин В.А. Развитие письма. М.: АН СССР, 1961. – 394 с.
3. Фонеманың дыбыс қоры, инвариант фонема, фонема варианты,
15.
Кузьмина С.М. Теория русской орфографии. М.: Наука, 1981.
фонеманың вариациясы деген ұғымдарды мысалмен түсіндіріңіз.
– 264 с.
4. Графема мен әріптің қандай айырмашылығы бар?
16. Леонтьев А.А. Возникновение и первоначальное развитие язы-
5. Гиперфонема дегеніміз не? Қазақ тілінде қандай гиперфонема
ка. М., 1963. – 136 с.
бар?
17. Маслов Ю.С. Введение в языкознание, М., 1987. – 272 с.
1-тапсырма. Фонема теориясына қатысты пікірлерді
18.
Мырзабеков С. Қазақ тіліндегі ұяң дауыссыздар тіркесімі//
Сөзтаным. 2003. №3.
түсініп оқып, өз көзқарастарыңызды білдіріңіздер.
19.
Омаров Е. Қазақша жазу жайы// Тілтаным. 2002. №3. 103-111
“За чисто объективной системой звуков, свойственной дан-
бб.