Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы

88
89

ному  языку   и   обнаруживаемой   лишь   в   результате   усердного
фо-нетического   анализа,   существует   более   ограниченная
“внутрен-няя”   или   “идеальная”,   система,   которая   хотя,
вероятно,   столь   же   мало   осознается   как   система   наивным
носителем   языка,   все   же   может   быть   более   отчетливо
представлена   его   сознанию   в   качес-тве   готовой   модели,   в
качестве действующего психологического механизма” (Сапир).
“Фонема-звук” не равна просто звуку, т.к. это не все признаки
данного  звука,   а  лишь  известная  совокупность   признаков,  соот-
ветственных   данному  языку”;   “Различительная   способность   фо-
нем заключается в том, чтобы различаясь, различать тем самым
высшие языковые единицы (морфемы)”. “Фонема – это идеаль-ное
создание,   то   “общее”,   которое   под   влиянием   актуальных
фонетических  факторов реализуется  в различных звуковых ком-
бинаторных   вариантах   в   отдельной”,   “фонемы   –   это   социально
выделяемые в языке звуки и таких звуков в каждом языке сущес-
твует различное, но всегда строго ограниченного количества”...
“Если происходит смена фонем, то это сигнализирует и смену
смысла, а если смены смысла нет и не должно быть, – зачем же
нужна смена фонем”(А.А.Реформатский).
“Т.о. в языке существует  неопределенная множество арти-
куляционно-акустический разных звуков и некоторое достаточ-
но определенное количество их объединений, построенных на
основе функционального отождествление материально разных
звуков” (В.Г.Ветвицкий).
“До сих пор остается загадкой, каким образом нашим дале-
ким   предкам   удалось   создать   этот  удивительный   инструмент
коммуникации, в котором каждый минимальный элемент зна-
чения отличается от других такого же рода элементов хотя бы
одним, самим по себе ничего не значащим кирпичиком: стол,
столб, лен, клен”(Э.Н.Панов).
“Определяющая роль уровней, высших, чем фонетичес-кий,
заставила Б.Куртенэ позднее заявить, что в языке имеет смысл
лишь   то,   что   морфологизовано   или   семасиологизовано”
(В.Н.Топоров).
“В   частности,   лишен   фонологической   значимости   гласный
звук”   (А.А.Леонтьев).   “Моновокалический   язык   без   скопления
согласных с фонологической точки зрения явился бы языком без
гласных,   ибо   гласный,   объязательно   следующей   после   каждого
согласного, очевидно, нужно было бы рассматривать только как
составной элемент реализации согласного, не имеющий смыс-
лоразличительной функции” (Н.С.Трубецкой).
“Будучи элементом кода – знаком, буква, в отличие от фонемы
не   являющейся   знаком,   имеет   две   стороны:   означаемое   и   озна-
чающее. Означающее – это начертание, оптический образ буквы
означаемое – языковая функция и в первую очередь передача на
письме фонемы или сочетания фонем” (Бодуэн де Куртене.)
4-семинар. Жазу теориясындағы графема ұғымы
Жазба тіл мен ауызша тіл, тiлдiң ауызша формасы мен жазба
формасы   сияқты   таптастырулардың   шығуы   және   жазу
мәртебесiнiң   анықталуы   бұл   саланың   өзiндiк   дербес,   ең   кiшi
бiрлiгiн iздестiрудi талап еттi. Ең кiшi бiрлiк әлiпбидi құрайтын
әрiптер болып көрiндi де. Алайда әр адамның өзiне тән жазуы бо-
латынынан  бастап,  әрiптердiң   өзi  жазба,  баспа болып,   бiрмәндi,
көпмәндi болып бөлiнуiне дейiнгiнiң арасында әрiптердiң тұрпаты
өзгергенмен   мазмұндық   жағы   өзгермейтiнi   белгiлi   бол-ды.   Осы
жағдай Бодуэн де Куртенэнiң графема ұғымын жаса-уына әкелдi.
Бодуэн   де   Куртенэ   “Это   постоянно   в   нашей   пси-хике
существующее представление звука, т.е. одновременного сложного
комплекса   прозносительных   работ   и   получаемых   от   этого
впечатлений,   мы   будем   называть   фонемою”   дей   отырып,   егер
әріппен   бір   нәрсені   таңбалауға   болса,   ол  графема,   яғни   әріптің
психикалық   елесі,   графема   жазу-көру   елесі,   ол   фоне-мамен
ассоциацияланып   тұрады,   “графема   –   бұл   жазудың   ары   қарай
бөлшектенбейтін ең қарапайым елесі” деді.
Фонеманың  абстрактi  ұғым  болғаны сияқты, жазба тілдің   де
мағына ажы-ратқыш ең кiшi, абстрактi ұғымы – графема – сөйтiп,
ХХ   ғ.   басында   ғылыми   айналымға   келдi.   Бүгiнгi   лингвистика
графеманы екi түрлi түсiндіредi: 1) жазба форманың ең кiшi бiр-
лiгi,   яғни  ауызша  тілдегі  фонема  қызметінде;  2) жазба  мәтiннiң
сегментi, яғни әріп ретінде. Бұл графеманың ауызша тілде фоне-
маны,   жазба   тілде   әріпті   білдіреді   деген   сипатын   айқындайды.
Қазіргі әдебиеттерге қарасақ, графеманы әріп қатынасында былай
сипаттайды:   графема   мен   әріп   ұғымы   бір   (Л.В.Щерба,
Б.И.Осипов), графеманың баспа екі түрі, жазба екі варианты бар
(Т.Николаева, В.Ф.Иванова), графема фонеманы беретін жазудағы
ең кіші бірлік, ол бірнеше әріптен де тұруы мүмкін
90
91

(Л.Р.Зиндер), барлық графикалық таңбалар графема болып та-
былады  (Ю.С.Маслов),   графема   –  инвариант,  әріп  –  вариант,
гра-фема   таңбалаушы   мен   таңбаланушының   бірлігі
(В.М.Солнцев);   графема   графикалық   жүйенің   инвентарін
құрушы,   фонеманың   репрезентациясы,   фонемамен
корреляциялық қатынаста тұратын бірлік.
Сонымен, ХХғ. аяғындағы жазу теориясы жазу бiрлiктерiн
абстракті графема мен нақты әрiпке ажыратып, жазба жүйе бір-
ліктерін жасады.
Егер   бiз   тiлдi   таңба   деп   алсақ,   таңбаның   таңбалаушы-
таңбаланушылық сипаты тiлдiң екi жақты меже сипатына сәйкес
келетiн болса, онда ауызша тіл формасының өз мазмұн межесi мен
тұрпат межесi, жазба тілдің өзiндiк мазмұн және тұрпат ме-жесi
болады. Ауызша тілдің мазмұн межесi – дыбыс, тұрпат ме-жесi –
фонема болып табылады да, жазба тілдің мазмұн межесi
– графема, тұрпат межесi – әрiп болып шықпақ.
Б.Куртенэ айтуы бойынша, графема ауызша тілдің а) фоне-
масын, ә) фонемалар жиынтығын, б) жартылай фонеманы, в)
бiр фонема мен басқа бiр фонема элементiнiң тiркесiн бейне-
лейдi. Жазба мәтінде графема а) әрiп, ә) әрiп тiркесi, б) басқа да
графикалық амалдар арқылы көрiнедi.
Ғалым әріптер әртүрлі болып таңбаланғанмен оларды ортақ
графемасы арқылы танып аламыз. Сондықтан бір графеманың
әртүрлі   формаларын   бірінің   орнына   бірін   ауыстыра   береміз,
мысалы, каллиграфиялық және типографиялық әріптерді неме-
се каллиграфиялық әріптің өзінің 2-3 түрлі формасын алсақ та
болады дейді.
ауызша тiл
инвариант
фонема
вариант
дыбыс
жазба тiл
инвариант
графема
вариант
әрiп
2 сурет – Ауызша тіл мен жазба тіл бірліктері
Мұндағы фонема мен графема – көзге көрiнiп, құлаққа естiл-
мейтiн абстрактi единицалар (2-сурет). Олар тек дыбыс пен әрiп
арқылы   ғана   реализацияланады.   Т.А.Амирова:   “Фонологиялық
жүйенiң инварианты – фонема, графикалық жүйенiң инвариан-
ты   –   графема.   Әлiпбидi   алғаш   жасаушылар   құлаққа   естiлетiн
барлық дыбыстарға таңба бере бермедi,  олар абстрактiлеп,  жал-
пыландыру жағын көп ойластырған” дейдi. Т.А.Амирова фоне-ма
мен   графема   арасындағы   негiзгi   айырмашылықты   адамның
психикалық   қабылдау   тұрғысынан   түсіндіру   керектiгiн   айтады.
Бодуэн де Куртенэ жазу мен тiлдiң арасындағы нақты байланыс
бiрден-бiр психикалық болуы мүмкiн деген. Бiр қарағанда фоне-ма
мен графема бiр сияқты көрiнуi мүмкiн. Бірақ жазу сауаты жоқ
адамның   санасында   графема   арқылы   ойлау   жүйесі   болмайды.
Графема   –   графикалық   ойлау   жүйесінің   бірлігі.   Естілген   сөзді
қағазға таңбалау  дыбыс реңктерін  фонемаға   айналдырып,  фоне-
маны   сол   жазудың   графемасына   кодтау   арқылы   жүреді.   Сонда
графема белгілі бір жазу түріне негізделеді. Біз белгілі бір сөзді
айтқанда,  не естігенде графема  тұрпатымен қоса елестетіп оты-
рамыз.   Ол  әріп  тұрпатына,  қаріп  түріне  каллиграфияға   қатысты
емес. Сонда ауызша тіл жазба тілге дыбыстық ортақ, негiзгi реңкi
–  фонеманың   сол  тiлдiң  әлiпбиiнде   бар   әрiптiң   мазмұны   болып
табылатын   графеманың   сәйкестiгi   арқылы   аударылатын   болып
шығады. Дыбыс пен әрiп саны көп, фонема мен графема
– белгілі бір шегі бар бірліктер. Фoнема мен графеманың үнемi
сәйкес, бiрдей түсе беретiн кезi болмайды. Графемаға қойылатын
ең негізгі және нақты талап қосалқы варианттардың болмауы.
Графеманы үш түрлі тұрғыда талдауға  болады дейді зерт-
теушілер:   синтагмалық   (фонемамен   линейлі   сәйкестігі),
парадигмалық   (графеманы   графикалық   жүйенің   құрылымдық
элементі   ретінде   қарау,   мұнда   графема   адам   санасында
орналасқан болады), семиотикалық  (таңба  ретінде белгілеуші
де белгіленуші де бола ала алуы.
Т.А.Амирова   қазiргi   тiлшi   қауым   арасында   әрiп   пен   графе-
маны   бiр   деп   ашық   айтып   отырған   ғалымдар   азайды   дегенмен
еңбектерге   көз   жүгiрте   отырып,   олардың   көбi   бұрынғыша   ой-
лайтынына көз жеткiзуге болады дейді. Әрiптi алфавит элементi
етiп, графеманы тiлдiң графикалық жүйесi етiп түсiндiру осы екi
ұғымның   саралануына   жол   ашты   деген   Т.А.Амирова:   “Әріптер
әртүрлі жұмсалым кезінде графемамен сәйкес келеді, бірақ барлық
жағдайда оны таңбаламайды ” деген.
Сөйтiп,   жазу   саласының   қомақты   зерттеулерiнiң   өзiнде
графеманы   –   әрiп,   графиканы   –   графема   деп   шатастыру   бар.
Мысалы, жалпы жазу теориясына арналған оқулықтардың өзінде
графема әріп болып, әріптің әсіресе 3-4 позициядағы түрлері
92
93