Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы

фонеманың бір ғана белгісін алып тұрады, фонема-дыбыс, ол
барлық дыбыстық белгілердің жиынтығы”(Реформатский А.А.
1970: 245);
б) “Фонеманың сөзайырымдық қызметі өзара айырымда-ры
арқылы   жоғары   тілдік   бірлік   –   морфеманы   ажыратуынан
көрінеді” ( Реформатский А.А., 1970).
в)   “Сөйтіп,   тіл-тілде   көптеген  артикуляциялы-акустикалық
дыбыс түрленімдері болады және сол түрленімдер жинақталған
белгілі   бір   мөлшердегі   дыбыстар   болады”   (Ветвицкий   В.Г.,
Иванова В.М., Моисеев А.И. 1974: 21).
г)   “Фонема   –   бұл   идеалды   дүние,   сол   дыбыс   жиынтығы
белгі бір фонетикалық жағдайда жеке дыбыс ретінде көрінеді».
“фо-немалар – бұлар тілдегі әлеуметттік жағынан айқындалған
ды-быстар   және   мұндай   дыбыстар   әр   тілде   әртүрлі,   бірақ
белгілі бір сандық шегі бар” ( Реформатский А.А. 1970: 129).
Ал   фонеманың   сөз   мағынасын   ажырататын   дыбыс   екенін
алғаш   айтқан   кавказ   тілдерін   зерттеуші   П.К.Услар   болды
(Яковлев   Н.Ф.   1970:   129).   Р.И.Аванесов,   В.Н.Сидоров   фоне-
маны   сөздің   әлеуметтік   мәні   бар   дифференциалды   элементі
деді   (Аванесов   Р.И.   Сидоров   В.Н.   1970).   Бұл   тұжырымдарға
Қ.Жұбановтың фонема бір сөз бен екінші сөзді айыруға жарай-
ды дегені (Жұбанов Қ. 1999: 501) сәйкес.
Сөйтіп, фонема абстракті единица ретінде адам санасында
өмір сүретін бір жақты құбылыс болды. Фонема – ауызша тіл
мен жазба тілдің арасын байланыстыратын аралық категория.
Фонема   –  сөз  жасайтын   (конститутивті),   сөз  айыратын   (дис-
тинктивті) (Яковлев Н.Ф. 1970) және жеке тұрып мағына бере-тін
фонологияның кіші бірлігі. Фонема сөздің дыбыс құрамын екшеп,
сөздің   естілімін   туралайды,   форма   айыратын,   мағына   айыратын
шектеулі дыбыс құрамы арқылы сөз мағынасын ажы-
ратады.
Фонеманың дыбыс қоры. Сонда фонеманың атқаратын фун-
кциясы   сөзді   ажыратушы,   сөзді   танытушы,   сөз   жасаушы
болады.   Ол   инвариант   (негізгі   түрленім)   ретінде   психикада
өмір   сүреді.   Дыбыс   қоры   болады.   Жазба   тілдің   тұрпат
межесінде әріп қоры болады. Мысалы, <қ> -ның [қ], [қ
о
], [қ
і
]
[қ
оі
], [х
о
], [х
оі
], [х
і
], [х], [г], [г
о
], [г
оі
], [г
і
] сияқты дыбыс қоры, Қ
қ, К к, ћ, Х х, Қ қ, К к, ћ, Х х сияқты әріп қоры бар.
Ал   жеке   тұрып   мағына   бере   алмайтын   дыбыс   сөйлеу
ағынында қалай ажыратылады, бірнеше түрленіммен айтылған
дыбыстың негізгі реңкі қалай екшеледі, тілдегі фонема саны
қалай анықталады деген сауалдарға Л.В.Щерба фонеманың се-
мантикалануы тұрғысынан жауап берді.
Егер тілдік біліміміз болмаса, онда осы шақ деп отырған ды-
быстарды   мүлде   басқаша   түсінер   едік   (Зиндер   Л.Р.,   Маслов
Ю.С. Л.В.Щерба 1982: 38). Дыбыстарды біз ұғымдық ұқсату
болмаса,   тани   алмас   едік.   Физиология   тұрғысынан   біздің
сөйлеуіміздің бөлінуі басқаша. Тек ұғымдық ассоциация бізге
осындай бөлуді беріп отыр деді [13, 39б.]. Сондықтан әр тілде
дыбыстар әртүрлі бөлінеді. Мысалы, бір тілдерде sa, ka, fa, sa
деген фонемалар бар дейді ғалым (Зиндер Л.Р., Маслов Ю.С.
Л.В.Щерба   1982:39),   яғни   сөйлеу   ағыны   физиологиялық,
акустикалық   тұрғыда   үздіксіз,   сонда   дыбыстардың   бөлінуі
лингвистикалық тұрғыда ғана екен.
Сондай-ақ, белгілі бір дыбыс арқылы буын жігі басталып,
аяқталуы  арқылы да фонема ажыратылады. Мысалы,  ай-дын,
дала  деген сөздерде буын мен сөз басынан  <д>  фонемасы та-
нылады.   Ең   бастысы   сөз   мағынасына   әсері   бар   дыбыс
түрленімі   ғана   фонема   ұғымына   жатады.   Мысалы,   қазақ
әліпбиін түзуде  күрделі фонографикалық проблема <у>, <ұ>,
<ү>,   <ы>,   <і>,   <и>,  <э>,   <е>  дыбыстарының   фонемалық
мәртебесін анықтау болды  дейді проф. М.Жүсіпов. Ол 1) сөз
ішінде ы, і қысаңдарын жазу// жазбау; 2) ұ, ү, у дыбыстарының
дифферекциалды   белгілері;   3)  -ый,   -ій  дыбыс   тіркесімін
таңбалау деген проблемаларға ажыраған (Джусупов М. 1995).
Мұның бәрі ауызша тілдің үздіксіздігінен, сөз ішіндегі ды-
быстардың өзара әсерінен шығады. Бұл құбылыстарды Мәс-кеу
фонологиялық мектебі (МФМ) инвариант (негізгі реңк),
вариант (өздік реңк), вариация (бөгде реңк) ұғымдары арқылы
түсіндірді   (жақша   ішіндегі   қазақша   баламаларын   профессор
Н.Уәли ұсынған).
МФМ ілімі бойынша, инвариант фонема – дыбыстың күшті
жағдайындағы қалпы. Ол әліпбидегі әріп мәніне сәйкес. Қанша
инвариант фонема болса,  сонша әліпби таңбасы болуы  керек
де-ген осы ұғымнан пайда болды.
Сөз мағынасын ажырататын фонема сөз ішінде іргелес кел-
ген   дыбыстармен   әсерлесіп,   өзінің   негізгі   реңкінен   өзгеріп
түрленеді. Сонда инвариант фонемалардың іргелес келген
дыбыстық   қоршаудағы   уақытша   көрінуі   оның  дыбыс   қорын
құрайды. Дыбыстық қор екі түрлі: өздік реңк, бөгде реңк түрінде
көрінеді.
Өздік реңк дегеніміз фонеманың әлсіз позициядағы түрле-
78
79

німінің әлді позициядағы басқа бір фонемамен сәйкес келуі. Ал
жалпы осы әлсіз позициядағы дыбыс түрленімдерінің қоры
–   фонема   модификациясы   болып   табылады.   Мысалы,  ақ   үй,
көк үй, ұзын, түнгі  сөздеріндегі  <қ>, <к>, <ы>, <н>  фонема-
лары айтылым актісінде іргелес дыбыстардың әсерінен өзгеріп,
парадигмалық осьтегі <ғ>, <г>, <ұ>, <ң> фонемаларына ұқсап,
соларға сәйкес айтылады: [ағүй], [ұзұн], [түңгү]. Мұндай про-
цесті   фонеманың   бейтараптануы   деп   те   атайды.  ғ,  г,  ұ,  ң  –
дыбыс-тары   фонеманың   өзі   емес,   <қ>,   <к>,   <ы>,   <н>
фонемаларының дыбыстық түрленімі, яғни варианты екеніне,
бұларды   басқа   неғұрлым   тәуелсіз   позицияға   қойып,   көз
жеткізуге болады: [ақ], [көк], [түн], [түндө], [ұзұндұқ].
Бөгде реңк – фонеманың фонологиялық қорда жоқ, басқа бір
дыбыс түрленіміне айналуы. “Вариация – бұл фонеманың негіз-гі
реңкінің,   уақытша,   тілдегі   ешқандай   негізгі   дыбысқа   ұқсамай,
мүлде таныс емес дыбысқа ұқсап айтылуы. Мысалы, Н.Уәли қазақ
тіліндегі   жуысыңқы   <ш>,   <с>  aлдынан   келген   <к>,   <қ>  өзінің
қатаң   тоғысыңқы   реңкінен   ауытқып,   босаң   тоғысыңқы   [х]
дыбысына ұқсап айтылады дейді. Мұнда тілшікпен айтылатын [х]
емес,   жасалымы   одан   ілгері   дыбыс   реңкі   шығады.   Яғни   бұл
парадигмалық осьте жоқ <қ>-ның реңкі. Мысалы: ақша, бақша,
шұқши, көкше, кексе т.б. Сол сияқты <ш>-ның (атшы, сатшы),
<с>-ның  (атсыз,  етсіз)  вариациалары туралы да айтуға болады.
Сондай-ақ  күнәларың,  ләззаттандым  деген   сияқты   бейүндес
буынды   сөздерді   айтқанда   [күнәла’рың],   [ләзәтта’ңғаммен]   деп,
<а> мен <ә>-нің ортасындағы [а’] вариациясы пайда болады.
А.А.Реформатский әлсіз позицияның нәтижелері әртүрлі бо-
лады, кейде әлсіз перцептивті позицияның нәтижесі вариация,
сигнификативті   әлсіз   позицияның   нәтижесі   вариант   болады
(Реформатский А.А. 1970: 116), Л.В.Щерба фонема мен оның
варианттарын айырудағы қиындық жай құлаққа шалынбай-тын
айырмашылықтарды   байқауда   ғана   емес,   сол   тілдің   дыбыс
құрамы үшін қай ерекшелік мәнді, қай ерекшелік мәнсіз соны
аңғару (Фердинанд де Соссюр. 2000: 125б) деген. Өйткені ва-
риация делініп жазуда еленбей жүрген дыбыс түрленімі біртін-
деп  тілдің   фонемалық   жүйесіне   енуі   мүмкін.   Мысалы,   қазақ
тіліндегі   <ә>   фонемасы  күнә,  кінә  сияқты   сөздерде,   біздің
ойымызша, позициялық түрленімге түсіп тұрғанмен (алдыңғы
буынның   жіңішкелігінен),   тілтұтынушы   санасында  <ә>  жеке
фонема ретінде танылады. “Егер сөзде фонема ауысса онда сөз
мағынасы да ауысты деген сөз, егер сөз мағынасы өзгеріссіз бол-
са, фонеманың өзгеруінің не қажеті бар” (Реформатский А.А.
1970: 56).
Фонеманың   сөз  мағынасын   ажыратушы  сипаты  қалай
қалыптасады? Алдымен сөздің фонетикалық құрамы адам
санасына есту каналы арқылы келеді, сондықтан сөз естілген
қалпында санада қабылданады. Мысалы, Л.В.Щерба кішкентай
бала  грит  деген сөздің фонетикалық  құрамы  говорит  екенін
түсіндірмесе,   осы   қалпы   айта   беретінін   айтқан   (Щерба   Л.В.
1983:   21).   Яғни   дыбыстық   құрамын   дұрыс,   морфологиялық
құрамын   қате   қабылдау  сөзді   тануға   кесірін   тигізбейді   екен.
Бала   сана-сына   орналасқан   бірнеше   дыбыстық   түрленім
коммуникация   барысында   екшеліп,   мағына   ажырататын
санаулы фонема ше-гіне сыяды. Таңбасы бар фонемалардың өз
дыбыстау реңкінен ауытқуын есту жай құлаққа да шалынымды.
“Тілдің дыбыстық жағымен айналысамын десеңіз жай құлаққа
шалынатын дыбыстық өзгерістерден басқаға назар аударудың
қажеті жоқ, өйткені қалыпты тілдік қатынас осындай дыбыстық
түрленімдер   арқылы   ғана   түсініледі   (Ахманова   О.С.,
Девятникова Г.И. 1961: 248).
Ал білетін тілде сөйленген сөздің біз бірден, дыбыстық жағына
емес, мағынасына назар аударамыз.  Керісінше, білмейтін тілдегі
сөзді   естігенде   мағынасын   түсінбегендіктен   дыбысталуын   ес-
тиміз.   Бірақ   ол   дыбыстар   мағынасыз   құлаққа   шалынған   арти-
куляция-акустикалық   салдырлар   болып   табылады.   Сондықтан
адам әлеуметтік мәнді дыбыстық ерекшеліктерді ғана естиді, сол
арқылы сөз мағынасын парықтайды. “Фонема тұрпат меже бола
отырып, бірдей жағдайда өз-өзімен қала алады. Сондықтан естір
құлаққа тез танылады ” (Селезнева Л.Б. 1981: 7).
Осы түсініктегі фонема жазу теориясының негізін қалайды.
Сөйтіп,   фонологиялық   зерттеулердің   нәтижесі   әліпбиге,   емле
мәселелерін шешуге  қолданылды. Фонологияда пайда болған
жаңалықтар   емле   проблемаларының   бар   екенін   көрсетті.
Дыбыс теориялық жағынан фонеманы, практикалық жағынан
(жазар-ман   үшін)   гиперфонеманы   білдіретін   болып   шықты
(Кузьмина   С.М.   1981:   60).   Л.В.Зиндер   фонема   таңба
деңгейіндегі дыбыс деді (Зиндер Л.Р. 1979).
МФМ өкілдерінің орфографиядағы реформа туралы бүкіл-
одақтық съездегі тұжырымы фонема ұғымының қалыптасуына
қарқын берді. Себебі  фонологиядағы қандай да бір зерттеліп
отырған құбылыс графика мен орфографияда нақтыланып,
айқындалып отырады.
80
81