Тест сұрақтары
1. 1929 ж. дейін қолданылған жазу?
а) кирил жазуы
в) төте жазу
с) көне түркі жазуы
d) латын жазуы
е) жазу болмады
2. 1930 жылы Алматыда өткен бүкілодақтық орталық
комитеттің IV пленумының қаулысы:
а) латын графикасына көшу в) Қырғыстан, Қазақстан,
Татарстан мемлекеттеріндегі
сауаттылықты 1940 дейін 50%-ға дейін көтеру с) “қазақ
әліппесі мен орфографиясын біраз өзгерту туралы
“ қаулы
d) Қырғызстан, Қазақстан, Дағыстан жазуы бас әріпті
қабылдау керектігі туралы
е) орыс графикасына көшу туралы
3. 1929 жылғы латын алфавиті бойынша дұрыс
жазылған сөзді көрсетіңіз:
a) maзjna
b) maзьjna
с) мәзіjne
d) mәзenke
e) мәshіne
4. Қазақ жазуының алғашқы ғылыми орфографиялық
конференциясы қашан, қайда шақырылды?
а) 1913 ж. Стамбулға в)
1926 ж. 26 ақпан Бакуге
с) 1928 ж. 18 қазан Қазанға
d) 1929 ж. 2 маусым Қызылордаға
е) 1930 ж. 6 мамыр Алматы
5. 1929 жылы қабылданған алфавиттің емлесін өзгертуге
байланысты алғашқы жоба кімге тиесілі?
а) Қ. Жұбанов b)
С. Аманжолов
с) С. Жиенбаев
d) А. Байтұрсынов
е) Н. Төреқұлов
6. 1929 жылы қабылданған емле ережесі бойынша емле
қандай принципке құрылған?
а) лексикалық в)
морфологиялық с)
грамматикалық
d) лексико-грамматикалық
е) фонетикалық
7. 1929 жылы қабылданған ереже бойынша қазақ
сөздеріндегі ерін үндестігі неше буынға дейін сақталу ке-
рек?
а) 1
в) 2
с) 3
d) 4
е)5
8. 1929 жылы қабылданған латын графикасындағы дау-
ысты дыбыстар саны қанша?
а) 11
в) 6
с) 9
d) 12
е) 13
13-дәріс. 1938 жылы емлеге енген өзгерістер
1933 жылдан бастап емлені өзгертуге байланысты
ұсыныстар беріле бастайды. Алғашқы жобаны Қ.Жұбанов
ұсынды. Ғалым ұсынған әліпбиде 24 әріп, бір дәйекші болды.
а <а>-<а’>, b <б>-<б’>, с<ш>-<ш’>, k <к>, q-<қ>, l <л>-
<л’>, r <р>-<р’>, s -, m <м’>-<м>, d <д>-<д’>, n <н>-
<н’>, t<т>- <т’>, е -, ң <ң>- <ң’>, u -<у>-,
g<г>-<ғ>, х <х>-<х’>, у<ұ>-<ү>, һ <һ>-<һ’>, о <ө>-<о>, z <з>-
<з’>, і<ыj>-<іj>, ь<і>-<ы>, р<п>-< п’>.
248
249
Қ.Жұбанов f, h, х әріптері кірме сөздерде ғана емес, Оңтүстік
Қазақстан қазақтарының тілінде бар дыбыс және келешекте тілдің
термин (1934) сөздермен баю мүмкіншілігін ескерсек, бұл
әріптерден бас тарта алмаймыз және өзге түркі халықтарының
әліпбиімен бірдейлестіру үшін бұл үш әріпті әліпбиге енгі-
зу керек деді. Pravda, avarie, vьmpel, fabrik, fakt сөздерін b, p
әріптерімен таңбалаудың қиындығын айтты.
Giremәpon, Meknijke, Qarkop, sabet сөздерінің әртүрлі орфог-
раммаланып кеткенін жазды.
1936 жылы “һ әрпі әліпбиде болғанмен, қазақ сөздерінде
ұшырап жарымайды, тек одағайларда кездеседі” деп, әліпби
құрамынан ө, ә, j (й) және с таңбаларын шығарып, һ әрпін <ғ>
фонемасына беруді ұсынады. Ал j-ді і дауысты дыбыс әрпімен,
v-ны u-мен беруге болады дейді. Сөздің жіңішкелігіне
дәйекшеден басқа і, к, g әріптері де қарақшы (маркер) бола ала-
тынын көрсетеді.
Сонда Қ.Жұбановтың әліпби құрамынан алып тастауға бола-
ды деген таңбалары мыналар болды: ө, ә, j, ғ, v.
Және ұу, үу, ый, ій қосар таңбаларының орнына бір таңба
алуды, дәйекше қызметін пайдалануды ұсынады.
Қазақ-латын графикасының кемшілігі деп, “сызылған” ө,
“құйрықты” з, ŋ, “аударылған” е (ә), “созылған” g (q), “белі
сызылған” z таңбаларын атайды. Сөйтіп, “Таким образом вмес-
то прежних 13 букв по значению и 17 букв по числу знаков ос-
тавляются 7 букв, 7 знаков” дейді.
“Сыз, сіз дегенде ы, і әріптері сөз дыбысталуының ғана
жуандығы мен жіңішкелігін көрсету үшін тұрған жоқ, ол бүтін
буынның жуан-жіңішкелігін көрсетуге қойылған қарақшы”.
“Жазуда буын сайын бір дыбыстың жуан-жіңішкелігін айы-рып
таңбалағанда, әр буынның дауысты дыбысының ғана жуан
жіңішкелігін айырып таңбалаймыз. Әрқайсысына екі әріп алып
әурелемей-ақ, буын-буынның ғана жуандығын я жіңішкелігін
айыртқандай бірақ белгі қоятын болсақ, әрпіміздің санын
бүгіндегімізден де азайтып 26-ға түсіруге болар еді” деді
А.Байтұрсынұлы жолымен (4-кесте).
Ал кірме сөздерді жазғанда орыс тіліндегі түбірін сақтап,
қосымшаны қазақ тілде жалғауды, сондай-ақ туынды кірме
сөздердің жұрнағын қазақ тілінде беруге болатынын ескертті
(федератировать-федерациялау).
4 кесте – Қ.Жұбановтың латын жазуына енгізген өзгерісі
1929 ж. латын
Қ.Жұбанов
1929 ж.
Қ.Жұбанов
жазуы
ұсынысы
латын жазуы
ұсынысы
a <а>
a<а> <ә>
o <о>
о <о> <ө>
ә <ә>
-
ө <ө>
-
b <б>
b<б>
p <п>
р <п>
c <ш>
c <ш>
r <р>
r<р>
з <ғ>
з <ғ>
s <с>
s <с>
d <д>
d<д>
t<т>
t <т>
e <е>
e <е>
u <ұ>
y <ұ> <ү>
g <г>
g <г>
y <ү>
–
–
f <ф>
z<з>
z <з>
i <і>
i <й><и>
v <в>
v <в>
h <һ>
–
j <й>
i <і>
k<к>
к <к>
ь <ы>
ь <ы>
l <л>
L <л>
č <ж>
č <ж>
m <м>
m <м>
Uv
-
n <н>
n <н>
Yv
-
<н>
ŋ<н>
Ьj
-
q <қ>
q <қ>
Iy
-
Ғалымның 1929 жылғы әліпби мен емле ережелеріне айтқан
сыны қазіргі қазақ емлесінде айтарлықтай дау тудыра
қоймайтын сөздердің заңдастырылу тарихын көрсетеді.
Мысалы, Қ.Жұбанов орфография ережелері “термин сөздерді
ғана емес, төл сөздердің де дұрыс жазылуына кедергі келтіріп
келді”. “Әсіресе асра, ру, көбрек, қойны, аулы, шаруа сөздерінің
бірде ы-мен, бірде ы-сыз жазылуына өзі жол берді” деді.
Сондай-ақ мына сөздердің бірнеше вариантта жазылуына
мүмкіндік жасады дейді: ғана / ғәне / гәне, ішкім / ешкім, шій-
май / шыймай / шызбай, кервіш /керпіш /кірпіш, бійбастақ /
бейбастақ / бійбастақ / бейбастақ, жәнтік / жәндік,
шынара / шінара / шін-ара / ішін-ара / ішінара.
Сол сияқты күрделі біріккен сөздерді жазылуы да әртүрлі
болды дейді: жар-ғанат / жар қанат, қол-ғабыс / қол қабыс,
жарымес / жәрмес, ійін ағаш / ійінәғаш, жаздыгүні /жаздыкүні /
жаздыкүн / жаздыкүн, жазғы тұр / жазғытұрым /жазытұр /
жазытұрым, баражатыр / баратыр / барат.
250
251
Достарыңызбен бөлісу: |
