3- кесте – 1929ж. латын графикасына
негізделген қазақ әліпбиі
рет
әріп
фонема
рет
әріп
фонема
саны
саны
1
а
<а>
16
в
<б>
2
ь
<ы>
17
d
<д>
3
о
<о>
18
g
<г>
4
u
<ұ>
19
ƣ
<ғ>
5
е
<е>
20
z
<з>
6
ә
<ә>
21
č
<ж>
7
і
<і>
22
h
<һ>
8
ө
<ө>
23
m
<м>
9
у
<ү>
24
n
<н>
10
р
<п>
25
ŋ
<ң>
11
t
<т>
26
v
<у>
12
k
<к>
27
l
<л>
13
q
<қ>
28
r
<р>
14
s
<с>
29
j
<й>
15
c
<ш>
Әліпби сипаты. Әліпбиде қазақ тілінің өзіне тән 9 дауысты-
сы мен 20 дауыссыз фонемасына әріп арналды. <қ>, <ғ>, <к>,
<г> дыбыстарының жеке таңбасы болды. ь <ы> таңбасы орыс
алфавитінен алынды,
ƣ <ғ>, č<ж>, ŋ<ң> таңбалары болды
және одағайларда ғана қолданылатын шығыс кірме сөздерінде
жазы-латын һ <һ> дыбысының әрпі бар. Алфавитте бұдан
басқа кірме сөздерде кездесетін әріп қатары болған жоқ.
Пысықтау сұрақтары
1. Латын графикасына өтудің тілдік және тілдік емес себептері
қандай?
2. Жазуды ауыстыру қашан, қандай оқиғадан кейін басталды?
3. Латын әліпбиінің алғашқы жобаларына ортақ қандай ерекшелік-
терді атар едіңіз?
4. Қазақ-латын әліпбиіндегі әріп саны қанша және графикалық
ере-кшеліктері қандай болды?
5. Баку конференциясында қабылданған әліпби мен емле талапта-
рынан қандай тұжырымды байқайсыз?
1-тапсырма.
Берілген сөздерді 1929 жылы қабылданған латын алфа-
виті бойынша жазыңыз:
Социалист, программа, химия, банк, холдинг, пресс-конфе-
ренция, хат.
2-тапсырма.
Бос орындарды 1929 жылғы әліпбидегі тиісті әріптерді
қою арқылы толтырыңыз:
P_jonis, qar_vlь, o_ьnçьq, qol_at, әlipbi_, ca_ьmpaz, dokt_r.
3-тапсырма
1929 жылғы латын әліпбиі бойынша берілген мәтіндегі
қателерді табыңыз.
Cana teqьnalog - pedagogtьn mymkindigin kyçejtetin qural,
biraq ol muğalimdi almastьra almaidь. Kampvter mymkindikteri
pьsьjqologьja men dьjdaktьjk turğьsьnan taldanьp, kerek kezinde
pedagogjkalьq talaptarğa saj qoldanьluvь kerek.
Bilim beryv cyjesindegi qajta quruvlardьn negizgi suvbektisi -
muğalim. Qazirgi mektepke çьğarmaçьlьq izdenis qabileti
damьğan, cana pedagogьjkalьq tehnalogьjalardь cete mengergen,
mamandьq çeberligi qalьptasqan muğalimder qacet.
Cana aqparattьq teqьnalogьjmen orьndalatьn qьzьmet өzinin
kez kelgen naqtь formasьnda tijimdirek orьndaladь, adam
өrkenijetti bola bastajdь.
4-тапсырма
1929ж әліпбимен жазылған термин сөздердің, төл
сөздердің, күрделі сөздердің, қосымшалардың емлесіне тал-
дау жасаңыз:
обылыс, бөлшебектік, Петірпауыл, пұрсент, не дәуір, әлде
қашан, өктәбір, Галашөкін, партыйа, кәмійтет,
апортұншылдық, айаусыз, қызұу, кірісүу, алды мен, ұрұу, қалқоз,
бастырұу, жөнелтүу, аударұу, тійісті, кектір, жатұу, пәкті,
жойұу, нойабір, үйел, піленүм, тұуғызұу, піленүм, де-ректбі,
Қазағыстан, қаупы, жыйын, сыйпыр, сыйақты, ұклон, айаусыз,
ағұс, Әулійе ата, «Нобйайажыйзын», өндіріс үушаскесі, кәмесер,
бірігаділер, быйылғы, кәзір, айақталұу, оң
232
233
түстік, ауылшарұуашылық, тәжірійбе стансалары, спаттал-
ды, егілүу, тійісті, пебырал, әрійне, айақсытқандық,
әкәдемійе, сесійе, қабар, үйін, каушық, тұуралы, жана басқа,
Ленінгірат, бірігаді, респөблійке, қалық кәмесерлері, әртел,
ауыл-пәсөлке, кәперетсе.
5-тапсырма
1930 жылғы газеттерден алынған төмендегі сөздердің ор-
фограммаларын топтастырып, емлесіне сипаттама беріңіз:
qosuv - қосұу, qьzuv - қызұу, kirisyv - кірісүу, uruv – ұрұу, вastьruv,
бастырұу, çөneltyv - жөнелтүу, avdaruv - аударұу, aluv
– алұу, orьndaluv-орындалұу, dajьndaluv-дайындалұу, cuv - шұу,
çatuv - жатұу, bilyv – білүу, boluv - болұу, otьruv - отырұу, saluv
– салұу, bastaluv-басталұу, turqьzuv-тұуғызұу, çiberyv-жіберүу,
uvlastьrmaj – ұуластырмай, oвьlьsь – обылысы, qazaqьstan –
Қазағыстан, ajьrьqca – айырықша, ajausьz – аяусыз, maja - мая,
uja - ұя, sьjaqtь - сияқты, çojuv - жою, qojuv - қою, ujat – ұят,
partьja – партыйа, kәmijtet – кәмійтет, tijisti – тійісті, әvlije
– әулійе, bьjьlqь – быйылғы, tәçirijbe – тәжірійбе, әcijin –
әшійін, әrijne – әрійне, çьjnav - жыйнау
Оқуға арналған материалдар
Латын әліпбиін қабылдауға байланысты
туындаған емледегі қиындықтар
Одақтың жаңа әліпби комитетінің ІІІ пленумында қатысқандар
жаңа әліпбиді “Жұмысшы – қара шаруа әліпбиі “ деп айту керек
деп ұсыныс айтты. Латын әліпбиін енгізу шаралары іске асты.
Мысалы, Ораз Жандосұлы “Жұмысшы қара шаруа әліпбиі “ де-ген
мақаласында мынандай міндеттерді көрсетеді:
1. Жаңа әліббиге көшуді шындап қолдап, оны іске асыруды
үкімет жолы мен міндет қылу сияқты тиісті үкімет шараларын
тез қолдану керек;
2. араб әліпбиіне жұмсалатын бар қаражат бұлағын жаңа
әліпбиді өркендетуге жұмсау керек;
3. жаңа әліпби мен көп етіп әліпби кітаптарын жана әрі
арзан, әрі елге ұғымды кітаптар бастырып тарату керек.
4. Алдымен қала-қалада жаңа әліпби сауатсыздығын және
ісін қолға алу керек.
5. Мәдениет майданында қатар түзеп, қаладан ауылға
аттаныс жасау, сүйтіп жаңа әліпбиді мүлиендеген қара шаруа
бұқарасы арасында тарату керек.
Одақтық жаңа әліпби кіндік комитеті құрылды. Кіндік
комитетінің әр түрік республикасынан өкілдері болды. Кіндік
комитетінің төрағасы Самат Ағамалыұлы болды.
1929 жылдың жаңа оқу жылынан бастап, Қазақстанның
барлық оқу орындарында оқуды жаңа әліпбимен жүргізуге
шешім қабылданды. 1929 жылдың 20 ақпанынан бастап
“Еңбекші қазақ” газетінде “Уроки казахского языка для
европейцев” де-ген атпен жаңа әліпби сабағы ( 80 сабақ)
жүйелі түрде басы-лып тұрған. Сонымен қатар газет бетінде
наурыз айынан бастап кей мақалалар латын графикасында
беріле бастаған. Мысалы: Т.Шонанұлының “Шет сөздер імләсі
жайында” т.б. мақалалар латын графикасымен жарық көрген.
Жаңа әліпбиге көшуге байланысты емле мәселесінде
бірқатар таластар, қайшылықтар болды. 1929 жылғы 18
ақпанда “Еңбекші қазақ” газетінің бетінде Қазақстан Орталық
жаңа әліпби комитетінің емле мәселесі туралы тіл
білімпаздарына, оқушыларға, барлық жазушыларға ашық хаты
жарияланады. Онда 1929 жылдың 20 наурызында Қазақстан
оқу комиссиа-риаты шақыратын білімпаздар съезіне дейін емле
мәселелері талқылануы керектігін ескерте келіп жан-жақты
емлеге ен-ген өзгерістерге оқушылардың пікірлерін сұрайды.
Ондай өзгерістер:
1) ұзын “ұу”, “сұу”, “асыулар” бір түрде (UY) жазылып,
(жіңішке естілгенде де) бір түрлі UY жазылсын;
2) бірнеше түбірден құралған бір мәнді сөз (бас алқа, от
арба, жел-бау, көзі қорақты, жол соқты, аты сұрау, қан
сұрау, күн елту, әр кім, бір жола, еш деңе) тұтас жазылсын;
3) “Кенжеғұл”,”Аягөз”, “кетпен”, “жоңқа”, “Бұрамбай”
сияқты бір мәнілі сөздердің ішіндегі дүдәмал дыбыс естілуін-
ше жазылсын;
4) бір мәнілі сөз деп қандай сөздерді айтуға болады? Кей бір
дыбыстары жоғалып, екі түбірден кірігіп қысқарған сөзді айта-
мыз ба? Сөйлем ішіндегі мәнісіне (сұрауына) қарап, бір мәнілі
деп табу керек пе? Болмаса, басқа өлшеуіш бар ма?
5) тұтас сөздің ішіндегі “з”,”ж”,”ш”,”с” дыбыстары естілуін-
ше емес, түбірінше жазылсын (тас -тасша, таз- тазша, тәж
– тәжша, ас – асша);
234
235
Достарыңызбен бөлісу: |
