Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы

“Ы.Алтынсариннің   шәкірті   А.Балғымбаевтың   естеліктеріне
қарағанда, ресми түрде орыстан өзге халықтар жазуын орыс гра-
фикасына көшіру туралы заң (положения) 1906 жылы 31 март-та
шыққан   тәрізді.   Соның   өзінде   оған   қарсы   шығушылардың
пікірінен қорыққан орыс әкімшілік орындары осы мәселеге арнап,
1910 жылы июньде Петербургта әдейі кеңес шақырады. Жергілікті
халықтан   уәкілдер   қатысқан   бұл   кеңесте   жоғарыдағы
Положенияның   көп   жеріне  өзгерістер  енгізіліп,   орыс  жазуы   тек
ресми   документтер   мен   оқулық   кітаптарға   ғана   қолданылатын
болсын   деген   шешімге   келеді”   дейді   проф.   Б.Әбілқасымов.
Революцияға дейін жарық көрген қазақ тілі сөздіктерінің графи-
касы мен емлесін зерттеген проф.М.Малбақов 1912ж. “Орысша-
қазақша   сөздік”,   1917ж.   Т.Бокиннің   “Қазақша-орысша   сөздігі”,
Клапорт сөздігінде, Е.Бокиннің “Орысша-қазақша және қазақша-
орысша   сөздігінде”   орыс   графикасының   әліпбиі   мен   емлесі
сақталып жазылғанын айтады.
Пысықтау сұрақтары:
1.Орыс   графикасы   бойынша   әліпби   жасаудың   қандай
қажеттіліктері болды?
2. Орыс әліпбиі негізінде алғашқы әліпби жобаларының авторлары
кім?
3. Әліпбилердің   өзара   айырмашылықтары   қандай   болды   және
уәжді жоба деп қайсысын ұсынуға болады?
9-семинар. Ұлттық әліпби жасаудың 
алғышарттары мен маңызы
Жәдид жүйесінен басталған реформа одан ары жалғаса берді.
А.Байтұрсынұлы 1910 жылдардан бастап араб жазуын қазақ тілі-
не   ыңғайластырып,   жақындатуды   қолға   алды.   А.Байтұрсынұлы:
«Қазақша оқу дегенде мен осы күнгі мұсылманша оқып жүрген
жолмен   оқуды   айтпаймын,   қазақтың   тіліменен   оқуды   айтамын»
деді.   Сол   кездегі   оқыту   процесін:   «әуелі   әліфті   тегіс   жатқа
оқытады   және   де   оқытқанда   әрбір   харіфтің   өз  үнімен   оқытпай,
әліфбиде қалай аталса, сол атымен әліп, би, ти, си, мим, ха, дал
дегізіп   оқытады.   Соны   оқып   болған   соң   астын,   үстін,   үтірін
оқытады.   Мұны  оқытқанда  да   хәріфтің   өз  дауысын  оқытпай   …
бисын ба, тисын та, сисын са дегізген соң харфтің анық дауысы
қалай екенін білмей баланың басы қатады» деп сынады.
Сондықтан ел арасына тарай бастаған жаңа оқу жәдид жүйесін
одан ары жетілдіруді ойлады: «Усул жәдид, яғни төте оқу жолы
бар екенін білеміз, бірақ сол жол қазақ арасына аз тараған соң,
біздің мақсатымыз да сол оқуды қазақ арасына көбірек жаю. Усул
жадит   жолын   сіз   28   әріп   оқыту  мағынасында   ұқсаңыз,   оныңыз
қате – усул жадид – жаңа жол. Бір екі белгі алып қосқаннан усул
жадит жолынан шықпаспыз» деді.
Сөйтіп,   1912   жылдардан   бастап   А.Байтұрсынұлы
оқулықтары,   «Қазақ»   газеті   (1913-1919жж.)   осы   әліпбимен
жазылып,   ел   ара-сына   тез   тарай   бастады.   Тек   әліпби   ресми
түрде 1924 жылы ғана қабылданды.
А.Байтұрсынұлы   әліпбиінің   тез,   әрі   жылы
қабылданғанының бір себебі араб графикасының тегі сақталуы,
тіл үндесімін дәйекше арқылы көрсетуі болды.
А.Байтұрсынұлының   әліпби   жасаудағы   еңбегі   мен   оның
маңызын орыс ғалымдары мен түркітанушылар және әрине қазақ
оқыған   зиялылары   жоғары   бағалады.   Мысалы,  Е.Д.Поливанов
«Новая   казак-киргизская   (Байтурсыновская)   орфография»деген
мақаласында былай дейді: «Эту последную форму, которую при-
няла   казак-киргизская   графика   в   1924   году   я   во   всяком   случае
считаю уже не нуждающейся в поправлениях и представляющей
последний   шаг   в   историческом   формировании   национальной
графики, которым с полным могут гордиться киргизские деяте-ли
просвещение-создатели   реформы,   как   крупным   культурным
завоеваниям»деген.
Т.Шонанов  Байтұрсын   әліпбиінің   маңызын   былай   сипат-
тады:   «Болашақ   ұрпақты   молдалардың   дүмше   дым   білмес-
тігінен, миссионерлердің жаңашылдығынан құтқару үшін Ахаң
жалғыз   күресті.   Оның   жаңа   қазақ   алфавитін   жасауы   іс
жүзіндегі ішкі және сыртқы жаулармен күресінің көрінісі бо-
латын,  біздің  тіліміздегі   барлық  дыбыстарды   сақтай   отырып,
дыбыс үндестігінің заңдылықтары бойынша жаңа әріптер бел-
гілеп, ана тілінің синтаксисі мен этимологиясын жасап шықты.
Ол   қазақ   тілінде   қолданылмайтын   мүлдем   қажетсіз   12   араб
әрпін әліппеден алып тастады. Бұл жазу емлесіндегі көптеген
қиыншылықтарды жойды. Сондықтан да Ахметтің жаңа алфа-
виті мен жаңа әліппесі біздің мәдени өркендеумізге зор пайда-
сын   тигізетін   құбылыс   еді.   Жаңа   алфавит   тілдің   таза
сақталуына   мүмкіндік   туғызды.   Жаңа   алфавит   әлемді
мәдениетпен арласа түсу жолын жеңілдете түсті».
182
183

М.Дулатов:   «Араб   әріптерінің   өзгеріп   отырғаны   рас.  Бірақ
қалай өзгертілген әңгіме сонда болу керек қой. Араб әріптерінің
14  ғана   бұрынғыша   болса,   өзге  ойдан   шыққандары   жұртқа   жат
болу   керек   қой.   Ойдан   шығарылған   әріптерді   жұртқа   үйретіп,
оқытып жату керек еді ғой. Ондай нәрсе болды ма? Болған жоқ,
ендеше   бұны   өзгертушінің   шеберлігі   деп   біліңдер.   Бұларды
өзгерткенде   әр   әріптің   бұрынғы   тұлғасын   жоймай,   өзгерткенін
сездірмей,   хат  танитын   адам  бөгелместен   оқып   кетерлік   қылып
өзгерткен...   ....   Бұл   емлені   тосырқап   түсінбейміз,   оқи   алмадық
деген   ешкімді   естігеніміз   жоқ.   «Қазақ   емлесін»   мұсылман
медреселерінде,   орыс   школдарындағы   шәкірттер,   учитель-дер,
мұғалімдер   жабыла   қабыл   еткендігі   былтырғы   «Қазақ»
нөмірлерінің көбінен көрінеді. Бұл екі жылдық қана қызмет, ин-
шалла мұнан кейін артпаса кемімес деген үміт зор» деді.
Қ.Жұбанов:   “...  Бұл   жүйе   қазақ   тілінің   ерекшелігіне   әбден
лайықты (тегінде жалғыз қазаққа ғана тән деп қарауға болмай-ды),
қазіргі   алған   жаңа   әліпбиімізге   де   өте   қолайлы,   өйткені   араб
жазуын   таңбалау   табиғатына   мұның   еш   қатысы   жоқ   және   дәл
сондай-ақ алфавит біткенге бірдей үйлесімді” деген болатын.
Ал проф. А.Байтұрсынұлы әліпбиінің басқа да ғалымдар-дың
еңбегіне арқау болғанын алғаш дәлелдеген ғалым  М.Жүсіпұлы:
«А.Байтұрсынұлы
 
жасаған
 
сингарфмоалфа-вит
 
пен
сингармоорфографияның принциптерін 30-40 жылдан соң АҚШ-
тың   ғұлама   ғалымы   Р.О.Якобсон   ұсынған   орфогра-фия
принциптерімен   салыстырып,   А.А.Реформатскийдің   қазақ
жазуының   жобасының   ұтымды   екендігін   сүйіспеншілікпен
айтқанын келтіреді: «Жазуда әріптердің жуан я жіңішке екен-дігін
таңбалайтын   Р.О.Якобсон   ұсынған   графикалық   әдіс,   ғылыми
маңызы   биік   қазақ   орфографиясының   талантты   жоба-сына   өте
ұқсайды. Қазақ тілінің орфографиясының жобасында сөздің жуан,
жіңішкелігін   белгілейтін   таңба   (дәйекші)   сөздің   құрамындағы
әріптермен   бірге   емес,   сөздің   «сыртында»   тұрады.   Р.О.Якобсон
жасаған   ұсыныс   та   дәл   осы   әдістің   өзі.   Бірақ   бұл   жағдайда
қосымша   таңба   сөздің   «сыртында»   емес,   сөздің   «ішін-де»
дауыссыз   әріптермен   бірге   жазылып,   сөздің   жуан   я   жіңішке
екендігін   білдіріп   тұрады».   Және   Н.Ф.Яковлевтің   әліпби
жасаудағы математикалық формуласына негіз болған басты при-
нциптер   тікелей   А.Байтұрсынұлының   ғылыми   еңбегімен   байла-
нысты   екенін,   А.Байтұрсынұлының   1912   жылы   қазақ   тілінде
жарияланған еңбектері мен Н.Ф.Яковлевтің 1926 жылы жазы-
лып, 1928 жылы жарияланған мақаласында ұқсайтын пікірлер,
ғылыми   тұжырымдардың   кездесетінін   былай   қатар   сөйлете
оты-рып, дәлелдейді:
1) А.Байтұрсынұлы: «… дауысты дыбыстар жуан айтылса
олардың   қатарындағы   дауыссыз   дыбыстар   да   жуан
айтылмақшы,   дауысты   дыбыстар   жіңішке   айтылса   дауыссыз
дыбыстар да жіңішке айтылмақшы».
Н.Ф.Яковлев:  «…  твердость   гласных   в   этих   примерах
всегда  сопровождается  твердостью  приведенных согласных и
мягкость гласных звуков – мягкостью согласных».
2)  А.Байтұрсынұлы:  «… сөз екі түрлі бір түрі жуан, екін-
ші түрі жіңішке. Жуан сөздің ішіндегі дыбыстардың бәрі жуан
болады, жіңішке сөздің ішіндегі дыбыстардың бәрі жіңішке бо-
лады. Жалғыз түрлі айтылатын дыбыстар екі түрлі сөздің бір ақ
түріне кіреді».
Н.Ф.Яковлев: «… как гласные, так и парно различаемые по
признаку твердости, мягкости согласные звуки в границах од-
наго и того же слова могут быть в языке этого типа или только
твердыми, или только мягкими, и наоборот, в пределах однаго и
того   же   слова   не   может   быть   одновременно   и   твердых,   и
мягких как гласных, так и согласных, для которых существует в
языке парное различение по твердости – мягкости».
«Н.Ф.Яковлевтің   бұл   сөздері   де»   дейді   М.Жүсіпұлы,
«А.Байтұрсынұлының ойын қаз қалпында сақтаған. Егер біз бұл
цитатаны қазақ тіліне сөзбе-сөз аударсақ, сол ой – сол ой болып
қалады,   яғни   мағыналық   өзгерістер   сезілмейді,   бірақ
Н.Ф.Яковлевтің осы ойды жазғанында көп сөзділікке ұрынып кет-
кендігі айқын байқалады. Н.Ф.Яковлев еңбегінде математикалық
формулаға   бөліп,   ұсынған   алфавит   жасау  принциптері   (ғылыми
тұжырымдары)   А.Байтұрсыновтың   алфавит   жасау   принциптері-
нен (ғылыми тұжырымдарынан) айнымайды. Бар айырмашылығы
тек  жазу (дәлелдеу)  дағдысында:  А.Байтұрсынов  өзінің  алфавит
жасау   принциптерін,   ойларын   математикалық   формулаларының
таңбаларымен   белгілемесе   де,   математикалық   дәлдікпен   берген,
сондықтан   ғылыми   ізденістерінің   қорытындылары   көпшілікке
түсінікті,   ұтымды   шыққан.   Н.Ф.Яковлев   сол   принциптерді,
ойларды математикалық формулалардың таңбаларын пайда-ланып
жасаған.   Ал,   әріп   санының   айырмашылығының   себебі   мынада:
А.Байтұрсынұлы  қ-ғ,  к-г  дауыссыз дыбыстарын жеке фонемалар
деп жариялаған, себебі олар акустика жағынан да,
184
185