Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы

Байтұрсын   әліпбиін   көпшілік   талқылау   барысында   мы-
надай пікір бар:   “Бикеш,  бауыр  деген сөздердегі  и,  у  хәрпін
Ильминский бір түрлі жазса керек дейді екі харіпменен. Біздің
фаһамымызша, айтылған и, у-дың орнына екі хәріп жазу дұрыс
емес”.
Ал <ы>, <і> фонемаларының орфограммасы туралы ғалымның
өз   сөзін   тыңдағанымыз   жөн:   “ы-жаны,  малы,  тары  деген
сөздерде  н-ның,  л-дың,  р-дың   соңынан   естілетін  дыбыстың
белгісі. Сөздің басында, ортасында ы-ны қысқа һәм көмескі естіп,
бар-жоғы еленбейтін орындарда жазбаймыз. Мысалы  қн,  қр,  қрн,
жлм, жлтр деген сөздердің ішінде <ы>-ның барлығы аз сезіледі,
хатта   сезілмейді   деп   те   айтуға   болады.   Бұл   сөздерді   /ы/-ны
жазғанда   да   жазбағанда   да   осылай   оқимыз.   Жазбағанда
оқылуымызға кемшілігі болмаса, оны жазуға да қажет жоқ. Қаны,
жаны,  малы  деген сөздерді  ы-ны жазбай, со-лай оқи алмаймыз,
сондықтан сөздің аяғында  ы  жазу қажет. Сөз басында  ы-ның өзі
жазылмаса да, сүйеніш харпі алиф жазыла-
ды. Мысалы: ықтын,ынтық,
ырғақ”.
Талқыға салынған мақалаларда, мысалы, Ғ.Мусин:“Әпенденің
ы  харпін сөздің аяғына ғана жазып,  басқа жерде жазбаймыз деуі
де қызық емес пе? /Ы/ аяғында керегі болған сияқты басқа жер-
лерінде де керегі болса керек” деп, қарсы пікір білдірген.
Бірақ   ғалым   фонемалық   мәні   болғанмен,   жазылған   сөзді
оқуға   зияны   тимесе,   үнемдеп   жазу   принципін   осы   дауысты
таңбасына қатысты алған деп білеміз.
Жалпы,   ғалым   дауыстылар   жүйесінің   таңбалануын   былай
бөлген:
1) <ы> дыбысына қатысты жазу үнемділігін жасаған.
2) <е>  дыбысының таңбасын үнемі бейнелеп отыру керек,
өйткені сөз мағынасына әсер етеді. <о>, <ө>  қысаң еріндіктер
сөз аяғында е-мен таңбалану.
3) и дыбысына екі таңба алу.
А.Байтұрсынұлы   әліпбиінде   <қ>, 
<ғ>, 
<к>, 
<г>
фонемаларының   арнайы   таңбалары   бар.   Ғалым   әріптердің
жазылуы   туралы:   “қ,  ғ  әрдайым   жуан   айтылады,   жіңішке
айтуға көнбейді. <к>  һәм <г>  дәйім жіңішке айтылады, жуан
айтуға келмейді. қ мен ғ жазылған сөздердің алдында дәйекші
қойылмайды, оны қойғанмен бұл хәріптер жіңішке айтылмай-
ды. к мен г алдында дәйекші қойылмайды, оны қоймаса да ай-
тылатын болған соң” деп нақтылаған.
Төте жазу орфографиясының бір өзгешелігі <ш> орнына  ч
әрпінің   қолданылуы.   Оның   себебін   А.Байтұрсынұлы   былай
аша-ды:   “<ш>   дыбысы   дан   гөрі   <ж>-ға   жақын,   олай
болғанда  ш  әріпінің түрі де  (ж-ға)  жақын болғаны ұнамдырақ
көрінеді.  Осы   айтылған   оймен   қазақ   тілінде   /ш/   хәрпі
алынбай /ч/ хар-пі алынды. Мұны алғаннан кемшілік аз, ұнамы
көп.   Мысалы,  екінші,   үшінші,   бесінші  һәм   басқа   сондай  /ш/
келетін   сөздерді  екінчі,   үшінчі,   бесінчі  деп   жазсақ,
бастапқылары   ұнамдырақ  көрінеді.   Себебі,   менің   ойымша,
мынау   боларға:  ш  араб   тілінде  с-ға   жақын   дыбыс   боларға
керек,  сондықтан   басқа   түркі   тілін-де   біздің  с  орнына
жұмсалады.   Мысалы,  бас-баш,  тас-таш,  қас-қаш  деген
сөздерде”.  Сонда   ғалымның   ойынша,  араб   тілі  мен   қазақ
тіліндегі ш~с сәйкестігінен, <ш> дыбысын ч әрпімен таңбалап
айыруға   болады.   “Әлбетте,   харіп   тіл   үшін   шығарған   нәрсе.
Олай болса, харіпі жоқ деп, тілдегі дыбысты жоғалту емес, ол
дыбысқа жоқ харіпті іздеп табарға керек. Ол жалғыз бізде емес,
өзге жұртта да болған, харіпке бола тілді бұзбайды, тілге бола
харіпті   бұзып   өзгертеді”.   Бұл  Һ  дыбысы   одағайларда   ғана
естілетін   дыбыс   болса   да,   әріп   арналу   керек   деген   пікіріне
келеді.
ХХғ. басында қазақ тіл дыбыстарының инвентарін анықтау
қиындығы А.Байтұрсынұлының фонема-әріп теориясы арқылы
шешімін  тақпаны   ақиқат.  Өзге   графиканың  (араб  графикасы)
әліпбиін (араб әліпбиін) өз тілінің дыбыстарына арнау керісін-
ше  әрекеттің,  төл  дыбыстарды  өзге  тіл  әліпбиінің  құрсауына
байлап беру қаупін төндіретін еді. Бірақ А.Байтұрсынұлы араб
әліпбиі қазақ тілі үшін шығарылған жоқ, араб тіліне арналған
әліппе сондықтан араб графикасына негізделген әліпби қазақ
тілі   фонемаларын   ғана   беруі   керек   деп   топшылады.   Кейбір
оқымыстылардың <о>, <а>, <ұ> фонемаларын жарты дауысты,
ал <ы> фонемасын мүлде жоқ деген көзқарастарына пайымды
қарсылығын білдірді.
А.Байтұрсынұлының   әліпби   қатарынан   шығарып   тастаған
таңбалары мыналар: 
خ ,ح ,ﺫ , ض ,ص ,ظ , ط ,ع ,ف ,ه ,ژ ,ﺙ ,ﺵ
.
Бұл өзгеріске қатысты құнды пікір айтқандардың бірі М.Дулатов
болды:   «Араб   әріптерінің   өзгеріп   отырғаны   рас.   Бірақ   қалай
өзгертілген әңгіме сонда болу керек қой. Араб әріптерінің 14 ғана
бұрынғыша болса, өзге ойдан шыққандары жұртқа жат болу керек
қой. Ойдан шығарылған әріптерді жұртқа үйретіп, оқытып жату
керек еді ғой. Ондай нәрсе болды ма? Болған жоқ,
194
195