|
 Картографияның мәні Картография (гр chartes – папирус қағазы + grapho – жазамын, сызамын) – географиялық карта, оны құрастырудың, басып шығарудың және қолданудың әдістері мен процестері (тәсілдері) жөніндегі ғылыми пән. Картография
|
| бет | 14/62 | | Дата | 25.10.2023 | | өлшемі | 131,69 Kb. | | #44016 |
| Картография емтихан ответтері КД-21Нүктелік тәсілі.
Нүктелік тәсіл карта бетінде кішкене диаметрдегі шеңберлер түрінде болады, мұны құбылыс немесе объект орналасқан жерде орнатады. Әр бір нүктеге құбылыстың көлемін көрсететін бірліктерде сандық мәні немесе «салмағы» болады. Картадағы бір нүкте 1000 адамның белгісі, немесе егістік көлемінің белгілі бір шамасы, мысалы, 100 гектар т.с.с.
Нүктелік тәсілімен ареалдар тәсілі сияқты үлкен территорияда таралған құбылыстарды бейнелейді. Кейбір жағдайда нүктелік тәсілімен құбылыстың территория бойынша тұтас емес таралғанын көрсетеді. Мысалы, ауыл шаруашылық дақылдың егілген аудандардын. Әдетте, нүктелік тәсілімен түрғындар санын және олардың орналасуын, егістіктің орналасуы мен оның мөлшерін т.с.с.
Карта бетінде нүктелерді екі тәсілмен орналастырады: статистикалық және географиялық. Статистикалық тәсіл бойынша құбылыс немес объект таралған шектелген ауданда, мысалы, әкімшілік ауданында, ауыл округінде, мемлекетте, нүктелер шектелген аудан бойынша бірқалыпты (равномерно) орналастырылады. Мұндай жағдайда карта бойынша құбылыстың нақты орналасқандығын анықтау қиын болады. Мұндай карталар бойынша құбылыс таралған шектелген аудандарды салыстыруға болады. Географиялық тәсілді қоланғанда нүктелерді құбылыс таралған аудандарда ғана қояды.
Әдетте, нүктелік тәсілді құбылыстың абсолюттік мөлшерін көрсету үшін қолданады, бірақ нүктелік тәсілімен салыстырмалы көрсеткіштерді де көрсетуге болады, мұны пайыздық-нүктелік тәсіл деп атайды. Мұндай картада барлығы 100 нүкте болады, яғни құбылыс орналасуына сәйкес болады.
Нүктлік тәсілмен құбылыстың құрылымын көрсетуге болады. Мысалы, ҚСРО атласының техникалық дақылдар картасында мақта қызыл түсті нүктелермен, ал зығыр (лен-долгунец) жасыл түсті нүктелермен көрсеткен. Нүктелік тәсілімен және құбылыстың уақыт бойы дамуын көрсетуге болады. Мысалы, қызыл түсті нүктелермен егістіктің 20 жыл бұрын алып жатқан ауданды, ал басқа түсті нүктелермен осы егістіктің бүгінгі жағдайын көрсетеді.
Изосызықтар тәсілі.
Карта бетінде ұзындығы бойынша белгілі бір құбылыстың мөлшерлі көрсеткіші өзгермейтін тұйықталған қисық сызықтарды изосызықтар деп атайды. Изосызықтар тәсілі құбылыстың жиілігі белгілі бір деңгейде өзгеретін маңызды территорияда үздіксіз және тұтас таралған құбылыстардың мөлшерлі көрсеткіштерін көрсету үшін қолданылады. Изосызықтар тәсілінің мысалы, жер бедерін горизонтальдармен және изогипстермен көрсету.
Стратоизогипстер – шөгінді тау жыныстыраның жер астындағы белгілі бір қабатының, геологиялық карталарда жер асты жер бедері. Климаттық карталар: изотерма – тең температуралар сызығы, изобара – атмосфералық қысымның бірдей көрсеткіштерімен сызық, изогиета – жаңбырдың тең мөлшері, изохрона – құбылыс басталуыдың бір мерзімі. Изосызықтар картасын пайдалануда құбылысты карталастыруда қандай көрсеткіш негіз ретінде алынған, қандай өлшем бірліктерінде өлшенген және есептеудің басталуын (начало отсчета) анықтау аса маңызды болып табылады (при использовании карты с изолиниями очень важно установить, какой именно показатель взят за основу при картографировании явления, в каких единицах оно измерено и что служит началом отсчетов).
Картаның легендасында және картаның бетінде картаға түсірілетін құбылыстарға қысқаша сипаттама беріледі.
Картаның көрнектілігін жақсарту мақсатында изосызықтар арасындағы кеңістікті бояйды, боядуң қоюлығы изосызықтар көрсеткішінің жоғарлауымен өседі. Мұндай картаның легендасы бойынша тұйықталған изосызықтар аралығындағы кеңістікте құбылыстың мөлшерлі көрсеткіші жазылмаған жағдайда да анықтауға болады. Изосызықтар тәсілімен қозғалмайтын, статикалық құбылыстарды бейнелеумен қатар динамикалық процестерді көрсетуге болады, құбылыстардың басталу мерзімін тіркеуге (фиксировать), материалдық массалардың орнын ауыстыру және зерттеу процестердің жылдамдығын көрсетуге болады. Мысалы, изосызықтар тәсілімен жер қыртысының көтерілу және түсу (поднятия и опускания) жылдамдығын, өзендерде мұз қатуының мерзімін, ауыл шаруашылық жұмыстарының басталуын т.б.
Изосызықтар тәсілімен құбылысты картаға түсіргенде жер бетінің жеке пункттерінде тіркелген шамаларға сүйенеді (негізденеді). Карта бетінде изосызықтардың орнын интерполяция әдісімен шамалап анықтайды, яғни құбылыстың көрсеткіші тіркелген нүктеден келесі тіркелген нүкте арасында тең түрде таралады деп есепке алады.
Бірақ, нақтылықта құбылыс мөлшерінің бір орыннан екінші орынға өтуде және уақыт бойы өзгеруде абсолюттік тең таралулық (равномерность) байқалмайды. Сондықтан изосызықтар тәсілі қартаға түсірілетін құбылысты нақтылыққа жақын, бірақ жоғары дәрежеде жалпыластырған деңгейде бейнелейді. Өлшеу пункттердің саны көп болған сайын изосызықтар картасының дәльдігі жоғары болады.
Изосызықтар тәсілін кейбір жағдайда мөлшері тең емес өзгеретін және тұтас таралмаған құбылыстарды бейнелеуде қолданылады, мысалы, ауыл тұрғындарының картасы. Мұндай картада ауыл округінің территориясында орналасқан тұрғындар тыңыздығы негізгі көрсеткішкі болып табылады. Әр бір бастапқы сан құбылысты нүктеде емес, аудан бойынша сипаттайды, негізінен оларды изосызықтар деп атамайды, оларды жалған изосызық деп атайды.
Достарыңызбен бөлісу: |
|
|
