Жоба орындаушысы

188 
 
жаны  ауырып  тұр  ма,  осындай  жағдайларды  түсінуі  қиын. 
Мұндай балалардағы адамгершілікті ояту керек: мысықты жəне 
иттерді  сипалаңыз,  жануарларға  күтім  жасаңыз;  баланың  на-
зарын  басқа  адамның  қайғысына,  төмен  көңіл-күйіне  аудар-
тыңыз жəне көмектесуге тырысыңыз. Егер де бұл көмектеспесе, 
балаға жауапкершілік алуды үйретіңіз – өзінің агрессивті мінез-
құлқын «қайталап көрсетіңіз» («Ал енді бар да кешірім сұра»). 
 
 
БАЛАЛАРДАҒЫ АГРЕССИВТІ  
МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚТЫ ТҮЗЕТУГЕ ҰСЫНЫСТАР 
 
1.  Балалардағы  агрессивті  жүріс-тұрысті  түзетуді  ең  алды-
мен  ата-ана,  Сізден  бастау  керек.  Есіңізде  болсын,  отбасында 
қажетті  өзгеріс  болмай,  балаңыздың  бойындағы  агрессияны 
түзету мүмкін емес. 
2.  Бала  əрбір  сəтте  өзін  ата-анасының  сүйетінін,  бағалай-
тынын,  қажет  екендігін,  қабылдайтынын  сезінуі  қажет.  Оны 
сүюден жəне аяудан ұялмаңыз. 
3.  Басқа адамдар туралы жаман сөздер айтпаңыз, ашуға бой 
алдырмаңыз, тиімді мінез-құлық ерекшелігін көрсетіңіз. 
4.  Дауыс  көтеру  жəне  тыйым  салу  агрессивтілікті  жеңуде 
тиімді  нəтиже  бермейді.  Осындай  мінез-құлықтың  себебін 
түсінгеннен кейін ғана, жақсы нəтижеге қол жеткіземіз. 
5.  Эмпатияны дағды ретінде қалыптастырыңыз. 
6.  Балаңызға  өз  агрессиясын  шығаруға  мүмкіндік  беріп, 
басқа нəрсеге көңіл аудартыңыз (мысалы, жастықты ұру).  
7.  Баланың  өзін-өзі  көрсетуге  ұмтылуын  басуға  тырыс-
паңыз, түсінушілікпен қарап, ортақ бір шешімге келіңіз.  
 
«Менің 15 жасар  ұлым  бар.  Ол  менімен  сөйлескісі 
келмейді. Мен одан кіммен жəне қайда болғанын сұрасам, ол 
жауап  қайтармай  өз  бөлмесіне  кіріп  кетеді.  Мен  онымен 
қалай қарым-қатынас жасасам болады?» 
 
Кішкентай балаларға қарағанда жасөспірімдер оңашалануға 
бейім.  Жасөспірімдердің  пікірлері  мен  ойлары  ата-аналарының 
ойларынан  өзгешеленіп,  тəуелсіз  болуға  ұмтылады.  Біз  
 
49 
 
3.  Ашулану:  
«иə» – № 3, 19, 27, 43, 50, 57, 64, 72 
«жоқ» – № 11, 35, 69 
 
4.  Негативизм: 
«иə» – № 4, 12, 20, 23, 36 
 
5.  Өкпе: 
«иə» – № 5, 13, 21, 29, 37, 51, 58 
«жоқ» – № 44 
 
6.  Сезіктенгіштік: 
«иə» – № 6, 14, 22, 30,38, 45, 52, 59 
«жоқ» – № 65, 70 
 
7.  Вербальды агрессия: 
«иə» – № 7, 15, 23, 31, 46, 53, 60, 71, 73 
«жоқ» – № 39, 66, 74, 75 
 
8.  Кінəлілік сезімі: 
«иə» – № 8, 16, 24, 32, 40, 47, 54, 61, 67 
 
Сауалнама  агрессивті  жəне  өшпенділік  реакцияларының 
формаларын анықтайды. 
Дене агрессиясы (шабуылдау) – басқа адамға қарсы денелік 
күшті қолдану. 
Жанама агрессия – агрессия басқа адамдарға жанама түрде 
бағытталады  (өсектер,  зілді  əзілдер),  сонымен  қатар,  ешкімге 
бағытталмаған агрессия – ашулану белгілері, айқайлау, аяғымен 
жерді тарсылдату, жұдырығымен үстелді ұру жəне т.б.  
Ашуланшақтыққа  бейімділік  (қысқаша – ашулану) – 
қатаңдық, дөрекілік жағдайларында ашулануға бейім тұрады. 
Негативизм  –  беделді  адамға  немесе  басшылыққа  бағыт-
талған  мінез-құлықтың  оппозициялық  белгісі;  бұл  мінез-құлық 
қалыптасқан заңдар мен дəстүрлерге деген енжар қарсыласудан 
белсенді күреске ауысуы мүмкін.  
Өкпе  –  болған  немесе  ойдан  шығарылған  күйзелістерге 
қатысты бүкіл əлемге деген ашу-ыза, айналасындағыларға деген 
көре алмаушылық сезімі. 

50 
 
Секемшілдік – айналасындағыларға деген сенбеушілік жəне 
байқампаздық,  олардың  өзіне  қатысты  зиян  келтіруіне  сенімді 
болуы.  
Вербальды  агрессия  –  жағымсыз  сезімдерді  ұрысу, 
айқайлау  арқылы,  сонымен  қатар  сөздік  формада  жауап  беру 
(қорқыту, қарғау, ұрысу). 
Сонымен қатар, сегізінші тармақ – кінəлілік, ар-ұят сезімі. 
Бұл шəкіл сұрақтарына жауап əдетте тыйым салынған (қоғамдық 
нормалар)  мінез-құлық  түрлеріне  қатысты  кінəлілік  сезімімен 
байланысты.  Бұл  тармақ  оның  өзін  теріс  əрекеттер  жасайтын 
жаман  адам  ретінде  қабылдау  деңгейін  көрсетеді.  Дене 
агрессиясы, жанама агрессия, ашулану жəне вербальды агрессия 
барлығы  агрессивті  реакциялардың  индексін  құрайды,  ал 
өкпе жəне секемшілдік – өшпенділік индексін құрайды.  
 
 
Қобалжуды, фрустрацияны, агрессивтілікті жəне ригид-
тілікті өзіндік бағалау. 
Нұсқау: 
«Əр  тұжырымның  жанына  бұл  тұжырымдардың  Сізге 
қаншалықты  тəндігіне  байланысты 1, 2, 3 немесе 4 сандарын 
қойыңыз». 
 
Қобалжуды өзіндік бағалау 
1.  Əдетте сіз өзіңізге сенімділікті сезбейсіз? 
    1 2 3 4  
2.  Болмашы нəрсеге байланысты жиі қызарасыз? 
    1 2 3 4  
3.  Ұйқыңыз тыныш емес пе? 
    1 2 3 4  
4.  Сіз сары уайымға тез салынасыз ба? 
    1 2 3 4  
5.  Сіз  əлі  болмаған  қиялдағы  сəтсіздіктерге  мазасыздана-
сыз ба? 
    1 2 3 4  
6.  Сіз қиындықтардан қорқасыз ба? 
    1 2 3 4  
7.  Сіз өз кемшіліктеріңізді талқылауды ұнатасыз ба? 
    1 2 3 4  
187 
 
2.  Агрессивті-өкпелегіш жəне тез шаршайтын бала 
Баланың  өкпелегіштігі  тəрбиелеудің  жетіспеушілігі  немесе 
үйренудегі  қиындығынан  ғана  емес,  сонымен  қатар  жүйке 
жүйесінің даму ерекшеліктерімен жəне ағзаның дұрыс өспеуімен 
байланысты.  
Шектен  тыс  сезімталдық,  ашуланшақтық,  əлсіздік  агрес-
сивті мінез-құлықты тудырады. Баладағы психикалық қысымды 
төмендету  үшін  онымен  бірігіп,  шуылы  көп  ойындарды  ойна-
ңыз.  Жəне  балаңыз  үнемі  агрессивті  болса  онда  жағдайды 
шиеленістірмеңіз.  
 
3.  Оппозициялы  мінез-құлықты  көрсететін  агрессивті 
бала 
Егер  де,  бала  елдің  барлығына  ғана  емес,  тек  қана  ата-
анасына, өзіне таныс адамдарға ғана дөрекілік көрсететін болса, 
онда  о  сіздің  өзара  қатынасыңыз  дұрыс  емес:  сіз  балаңызбен 
сирек  араласасыз,  бұрынғыдай  балаңыз  үшін  үлгілі  емессіз; 
балаңызға  қызықсыз,  немен  айналысатынын  білмейді,  сондық-
тан да ол өзінің көңіл-күйін жəне мəселелерін сізге аударады, өз 
жауапкершілігін  сіздің  мойныңызға  жүктейді.  Осындай  мəселе-
лерді  балаңыздың  орнына  шешпей,  баламен  бірлесіп  шешуге 
тырысыңыз.
 
 
4.  Агрессивті-қорқақ бала 
Өштесушілік,  күмəнданушылық  баланың  келе  жатқан 
қауіптен  қорғану  құралы  болуы  мүмкін.  Қорқыныштармен 
жұмыс  жасаңыз,  яғни,  қауіпті  жағдайлар  тудырып,  баламен 
бірігіп сол қауіпті жеңіңіз, сонымен қатар, жағдайлар жағымды, 
жағымсыз болып ауысып отыру керек. 
 
 
5.  Агрессивті-сезімі жоқ бала. 
Кейбір  балаларда  өзгелерді  эмоционалды  түсіну,  сезіну 
қабілеті  бұзылған.  Мұның  себебі,  отбасылық  тəрбие  жағдай-
ының  дұрыс  болмауынан,  баланың  интеллектуалды  дамуының 
бұзылуынан,  сонымен  қатар,  эмоционалды  суықтық,  қаталдық, 
жоғары  эмоционалды  қозушылықтан  болуы  мүмкін.  Мұндай 
балалар  жиі  ашуланады  немесе  керісінше  немқұрайлы,  төбе-
леседі,  жаман  сөздер  айтады,  жануарларды  қинайды,  сонымен 
қатар,  оның  басқалардың  жағдайын,  яғни  олар  ренжіп  тұр  ма,