Жертөледегі жазу

Вагон iшi бос. Ашық-шашық ыбырсыған купелердiң түкпiрiнде бiрлi-жарым шошайған адам. Жаңа станцияда «Ташкент поезына билет сатпаймыз, мәлiмет берген жоқ, былай барсаң, алып кетедi» деп әуелгiде маңына жуытпап едi, «Студентпiн, жарты билет керек. Былай барсам, әкесiнiң құнын сұрайды ғой!» деп жалынып-жалпайып жүрiп әзер билет алған. Есiк аузынан проводник кес-кестедi. Шалбарының ауы тiзесiне түскен, саба қарын алқам-салқам бiреу. Әрi-сәрi өңiне қарап, шал десең де, жас десең де болғандай. Үстiнде өңiрi жылтырап, жеңi қырқылған темiржолшылардың қырық жылғы пенжагы. Әжетханадан шыққандай бiр түрлi жағымсыз иiс мүңкидi үстiнен.

– Вай, кел, кел, укам! – дедi жылы шыраймен жайраң қағып. – Қай жерге барасың?

– Алматыға. Мiнеки, – деп билетiн ұсынып едi, жадырап, жайнап тұрған кiсi қолма-қол түнерiп, тұлан тұтып шыға келдi:

– Ойларына келгенiн iстейдi оңбағандар! Неге билет сатады? Орынның бәрi брондалған.

– Қай жерден отырушы едi?

– Шудан.

– Алматы Шудың бер жағында!

Шапыраш көзi ақшаң етiп бетiне бақырая қарады да, үндеген жоқ. Әпiгi басылып қалды. Билеттi жарыққа тосып, арлы-берлi шұқшия қарап: – Мынауың жарты билет қой! – дедi.

– Студентпiн.

– Студент екенiң маңдайыңда жазулы тұр ма? Бiрден бермейсiң бе документiңдi! – дедi зiлденiп. Студенттiк билетке үңiлiп тағы шатақ шығарды.

– Мынау сенiкi емес қой!

– Неге менiкi емес?

– Суретi ұқсамайды.

– Қалайша?

– Мынаның мұрты жоқ.

– Былтырдан берi өспей ме екен? Қылтанақ шықпайтын қатын емеспiз ғой!

Қалай қуса да құмалақ түспесiн сездi ме, акасы мырс етiп басын шайқады. Құбылуына көз iлеспейдi. Тырсиып, шытынап тұрған адам лезде терiсi кеңiп, жайдарылана қалды. Лыпыл қағып алдына түсiп, бос купеге әкелiп орналастырды.

– Осында жайғас. Туалеттен жырақ, жақсы орын... Шай мен қантқа үш сом төлейсiң. Төсек-орынға – бiр сом.

«Боғын боталы түйеге пұлдап», өңешiн кең ашып тұрса да саудаласқан жоқ, «ләббәй, тақсыр!» деп сұрағанын ұстатқан.

Сырт киiмiн шешiп, жолқапшығын тақтаның сандығына салып, құйрығының жер иiскегенi сол, тамбурдың есiгi ашық қалды ма, вагон iшiн сарт-сұрт соққан доңғалақтың дүрсiлi кернеп кеттi. Кенет аласапыран у-шудың аруағын басып, сырнай үнi сарнай жөнелдi. «Бұл не» деп үңiлiп едi, жетi-сегiз шамасындағы баланың жетегiнде жалаң қабат көйлек үстiне қаудырлаған сұрғылт түстi брезент плащ киген еңгезердей еркек шелиген жансыз көзiн төбеге қадап, сырнай тартып келедi. Әзиз-Сұлтанның жүрегi бiр бұлқынып аунап түстi: бұл бейшара зағип жан бұған талайдан таныс. Поезға мiнген сайын ылғи көредi. Мiне, осы отырғаннан Ақсуға барып бiр-ақ түседi де екiншi поезға мiнiп, Шұбарға керi қайтады. Қысы-жазы екi ортада арлы-берлi ән айтып, қайыр тiлеп сабылып жүргенi. Естуiнше, станция басында бiр немере iнiсiнiң қолында тұрады екен. Үй-iшiмен қосылып iшiп, қирап жататын, азып-тозған имансыз бiреулер болса керек. Бұған баласын қосып берiп қайыр сұратып, тапқан тиынын сол бойда сыпырып алып, арақ iшiп, бармаймын десе, ұрып-соғып күн көрсетпейтiн көрiнедi. Кейде бетi-аузы көлкiлдеп iсiп, көгерiп жүргенiн де көргенi бар.

Бала зағип еркектi орта тұсқа жетелеп әкелдi де, қабырғадағы қайырма орындықты жазып, сонда отырғызды. Ортан белiнен ұстаған, бойы өзiмен бiрдей шаңғының темiр таяғын тарс еткiзiп бiр бұрышқа сүйей салды. Сонан соң өкшесiн көтерiп, еркектiң қазан басында шошайып тұрған ескi құлақшынды шешiп алды да төңкере ұстаған күйi қатарында қалшиып тұра

Әбден етi өлiп үйренiп кеткен машықты iсiн атқарып тұрғаннан соң ба, титтей де қымсыну жоқ бойында. Зағип еркек сырнайын сыңсыта созып-созып алып, жүрек шымшыр мұңлы мақаммен зарлай жөнелдi. Қарлығыңқы қоңырбарқын даусы соншалық жұмсақ, әсерлi. «Әншiмiн» деп күпiнiп жүрген талайларды қалпақпен ұрып алғандай.

Көрмедiм жар қызығын, бала сүйiп.

Үйшiктегi итпенен күнiм бiрдей,

Бiр күн тимей қара нан, бiр күн тиiп.

Өзiм – Мұрат, Мүбәрак – әкем аты,

Талайларды шарпыған шапағаты.

Шерiмдi айтып зарланам қиналған соң,

Қорлығы шiрiктердiң жанға батты.

Мендей сорлы бар ма екен жүрген жүдеп,

Тiлiм-тiлiм жылайды ғазиз жүрек.

Төрт жасымда көзiмнiң нұры сөнiп,

Қап-қараңғы айналам болды түнек.

Жалған-ай!

Дүниенiң нұр дидарын бiр көрсем,

Болар ма едi арман-ай!.. –

деп екi-үш шумақтан кейiн дауысы қалтырап өксiктi мақаммен бiр түйiп тастап, ұзақ толғады. Вагондағылар бiрiнен-бiрi қалысқысы келмей қадари-халiнше тиын-тебендерiн апарып берiп жатыр. Көбi басқа халықтың шал-кемпiрi. Қазақтың кәрi-жасы түк сезбеген кiсiше мелшиiп қырау жапқан терезеден керемет бiрдеңе көрiп отырғандай, сыртқа қарасады. Қара баланың екi көзi күлмiң-күлмiң. Қалпақ түбiндегi қағаз ақшаны түскен бойда терiп алып, пальтосының iшкi қалтасына сүңгiтiп жiбередi де, тиындарды сылдырлата шайқап қанағатсыз көңiлмен: «Алла тағала тiлектерiңiздi қабыл қылсын! Қайыр-садақа берiңiздер!» деп жағы сембей сарнап тұр. Әзиз-Сұлтан да үш сом апарып салды. Мына түрiмен Алматыға жеткенше, әке-шешесiнiң аузынан жырып алған бес-он сомы саудагер мен тiленшiлердiң қалтасында кететiн шығар.

Соқырдың iзiн суытпай вагонға бiр топ мылқау кiрiп келдi. Шетiнен үрiп аузына салғандай сүп-сүйкiмдi бозбалалар. Мұрты жаңа қияқтанып шыққан бiреуi он саусағының әр қайсысына үш-төрттен жылтырақ жез сақина тағып алған. Сылдыр-сылдыр, жарқ-жұрқ еткiзiп көз алдыңа тосады қызықтырып. Екiншiсiнiң қолында сырлы қасық, матрешка. Үшiншi бiреуi Иисус Христос, Құдай Ана, үндi артистерiнен бастап порнографиялық оншақты суреттi әр купеге бiр-бiрден таратып, әбден көзайым болды-ау деген сәтте қайта барып жинап алып жүр. Жұрт ынталы боп қатты шұқшиған hәм ең жақсы өткен товар осы болды. Христос, Құдай Ана, артистерден басқасын пышақ үстi талап әкеттi. Проводник ака бiр тыр жалаңаш әйелдiң суретiнен тесiрейiп көз айырар емес. Сатып алуға шығынсынып, қайтарып беруге қимай қиналып тұр. Вагонның қожасы менмiн, сауда жасатпай қуып шықсам қайтер едi. Бәлкiм осы жақсылығымды түсiнiп сыйлай салар деген дәмеден де құр емес. Мылқау жiгiт бiр сом дегендей саусағын шошайтып едi қорқып кеттi ме, «мә» деп суреттi ұстата салды.

– Дома мой баба во! – дедi бас бармағын қайқайтып. Мылқау түсiндi ме, күлмiң қағып, басын шайқап, ол емес, мынау мықты дегендей, қолындағы суреттi нұсқап, бармағын шошайтты. Суреттегi жалаңаш әйелге мойнын созып соңғы рет қараған проводник күрсiне күбiр еттi:

– Бұл дүниенiң қызығын кәпiрлерге берген ғой жүдә!

Арлы-берлi сапырылысқан жұрт аяғы саябырсып, вагон iшi тынши бастаған. Жанға жайлы ырғақпен тербете шайқап арқырап келе жатқан поезд кенет жорғасынан жаңылып, кiбiртiктеп, алып денесiн меңгере алмағандай теңселiп, лықсып-лықсып барып кiлт тоқтады. Тамбурда темекi тартып тұрған Әзиз-Сұлтан не боп қалды деп әйнегi сынған есiктiң терезесiнен басын қылтитып сыртқа қараған. Айдала. Бүйрек жотаның етегiн жиектей иiлген составтың бас-аяғы шұбап қозы көш жерге созылады. Төбесi түтiндеген паравоздың дәл тұмсығының түбiнде «қайда барасың өңмеңдеп, тоқта!» дегендей семофордың қып-қызыл көзi шақырайып тұр. Қарсы келе жатқан поезды күтiп тұрса керек. Алақанымен қабағын қалқалап жол сорабына үңiлiп едi, көз ұшында құрықтай шаншылған жiп-жiңiшке түтiн бұлдырады. Жайдақ жотаның күнгейiнде шашырай жайылған қалың ақ қойды қардан ендi ғана ажыратты. Жартастың қалқасынан шыға келген қойшы астындағы атын үстi-үстiне борбайлап берi қарай далаң қағып шауып келедi. Жапан түзде құлазып зерiгiп отырғанда сөйлесiп, ес боларлық серiк табыла кеткенге қуанды-ау шамасы, қиқу сап айғайлап қояды аракiдiк. Жерге түсiп, вагонның ығында темекi тартып тұрған бұларды қара тұтты ма, бұрылмастан тура осылай қарай төпеп келедi. Астындағы ұзын сирақ құланың тыз етпе желiгi бар болса керек, етi қызып елiгiп алған жануар ырық берер емес, ауыздықты сүзе тартып, қып-қызыл аузын арандай ашып, таптап кетердей төнiп кеп әзер тоқтады. Сонадайдан қимылына, басындағы қисайта киген жұқалтым ескi малақайына қарап балаң жiгiт пе десе, бет-аузы ескi етiктiң қонышындай қырыс-тырыс, бес тал жирен мұрты бес жаққа едiрейген кәртамыс жалқақ сары. Аман жоқ-сәлем жоқ, салған жерден:

– Әй, ағайын, мынау бар ма? – дедi кеңiрдегiн тоңқ еткiзiп шертiп. Көзi кiлмие сүзiлiп, ат үстiнде теңселiп тұр. Проводник ала тақиясын желкесiне қарай бiр ысырып қойып, иығын қомдап, алға шықты:

– Табылады! Қанша керек?

– Үш-төртеу болса... Жұмада енемнiң жылы едi. Қызыңды ұрайын, бастық-мастықтар кеп қалса, тышқан мұрынын қанатпаған ұят қой. Қаншадан?

– Он бес сом.

Қойшының кiлкиген көзi ақшаң етiп төбесiне бiр-ақ шықты:

– Не дейдi? Дүкенде бес сом ғой!

– Онда дүкеннен ал!

Қойшы күйзелiп, жасып қалды. Қойнын қопарыстырып әмиянын алды да көнтек ерiнi жыбырлап ақшасын санай бастады.

– Алсаң, тезiрек ал. Поезд жүрiп кетедi. Әне, встречный таяп қалды, – дедi проводник дiгiрлеп.

– Жетпейдi, – дедi қойшы өзiмен-өзi сөйлескендей басын шайқап, қатты мұңайып, абыржып тұр. – Қап, ендi қайттым. – Кенет ақыл тапқандай дауысы саңқ ете түстi. – Бауырым, бiр қойға төрт бөтелке бересiң бе? Дөнен қой!

Проводник көз қиығында жылт ете қалған ұшқынды сол бойда өшiрiп, ойланған боп, қабақ шытып, қинала келiскен рай танытты:

– Жарайды, қысылып тұр екенсiң, мұсылман баласысың ғой.

– Ой, рахмет, бауырым! – Қуанып кеткен қойшы, атын борбайға бiр салып, далақтап шаба жөнелген. Көзге қораш көрiнгенмен қарулы, ептi екен. Жеткен бойда қалың қойды үркiте ортасына қойып кеттi де ат үстiнен еңкейе бiреуiн артқы сирағынан шап берiп iлiп алды. Қасқағымда алдына өңгерiп, қайтадан берi қарай шапты. «Қырсыққанда қымыран iридiнiң» керi, дәл осы сәтте қарсы беттен жер-дүниенi солқылдатып ышқына боздап келе жатқан жүк поезi жолын кесiп, тұмсығының түбiнен зырқырап өте шықты. Iле-шала бағанадан берi тықыршып жолдың ашылуын күткен бұлардың поезi де орнынан оқыс жұлқынып жүрiп кеткен. Зулаған вагондардың арасынан қылт-қылт көрiнiп ербиiп тұрған бейшара қойшы айдалада бажылдап қала бердi.

2

Поезға мiнсе, араны ашылып кететiн не әдетi екен. Бiр бұл емес, ылғи осы. Жаңа ғана мелдектеген дастарқанға қарамай кекiрiгi азып шығып едi, ендi, мiне, жетi күн ас көрмегендей, жыланы жыбырлап, әкел-әкел деп шыдатпай барады. Титаннан шәугiмге қайнақ су құйып жатып, кезекшi купесiне қараған, қатқан тандыр нанның бiр үзiмiн қытырлатып кемiрiп отырған проводник акасын көрiп аяп кеттi:

– Жүрiңiз, шай iшейiк! – дедi қонақжай көңiлмен аңқылдап. Анау бәлсiнген жоқ:

– Iшсек, iшiп алайық, жаурап кеттiк, – деп елп ете түстi, қантын, шыны-қасығын арқалап, соңынан ердi. Столға газет жайып, қапшықтан целлофан дорба шығарды. Апасы бiр қора адамға жететiндей ас салған екен. Құрт, жент, сары май, жарты қарма, оралған бiр бiлем тоқiшек, жамбас... Үйiлiп дастарқанға сияр емес. Қонақтың екi көзi жайнап кеттi, тағат қылмай, бетiн сипап, «бисмиллә» деп женттiң бiр кесегiн аузына тастап жiбердi:

– Қазақтың жентi осы – жерiк асым!

– Алыңыз, ас болсын! – Әзиз-Сұлтан жамбасты жартылай турап қонағына ұсынды. – Мiнеки. Қазақтың құдасына жамбас ұстататын әдетi. Өзбек болсаңыз, бiзге құда болдыңыз. Былтыр нағашымның қызы осында әскерде жүрген өзбек жiгiтiне тұрмысқа шыққан. Қазiр Шыршықта тұрады.

– Құдадан гөрi бауырлығың жақын шығар, – дедi анау жымсия күлiп. – Мен де қазақпын. Ташкенттiң найманымын.

«Ойбай, ағамыз екенсiз ғой!» деп бас салар деп ойлады ма, мейман езуi жайылып жайраңдай қараған. Әзиз-Сұлтан бiрақ, оның бұл «жаңалығын» жайбарақат қабылдады. Кiмнiң нанын жесе, соның әнiн айтатын саудагерде не пәтуа болушы едi деп, онша илана қойған жоқ. Тiптi оның қазақ болғаны да қуана қоятындай жаңалық емес едi.

– Паспортта кiмсiз?

– Өзбекпiн.

– Неге қазақ болып жазылмадыңыз?

– Күн көру керек, бауырым. Екiншiден, қазақ болу мақтан емес қой!

– Неге олай дейсiз?

– Бiзде «орыс болу үшiн әуелi қазақ болу керек» деген сөз бар. Қайтсем орыс болам деп жанығып, тiлi мен дiнiнен безiнуге асыққан қалың тобырдың санын көбейткеннен не аброй табам!

Екеуi қалжасы жаққандай қара шайды терлеп-тепшiп сораптап отырып ұзақ шүйiркелестi. Аканың аты Әбдiмомын екен. Қыста Ташкентпен ұласып, ұштасып жатқан Ахангаранда, жазда қаладан он екi шақырым жердегi «Кетмен» қишлағында тұратын көрiнедi. Қаладағы пәтерi даңғарадай-даңғарадай бес бөлме. Ал, «Кетмендегi» жайын айтқанда аузының суы құриды: сырлы дарбаза, әрқайсысы төрт-төрт бөлмеден екi қабатты үй. Асты жемiс-миуа сақтайтын үлкен қамба. Монша. Бәрiнен бұрын бау-бақшасын айтсайшы: екi жаңғақ дарағы, он сегiз түп шабдол, он екi түп алма ағашы бар екен. Өрiк, шие, қарақатың есеп емес. «Жаңғақтың әрқайсысы алты-сегiз центнерден өнiм бередi. Демек, бiр жаңғақ жылына – бiр машина деген сөз!» деп желпiнiп ала тақиясын желкесiне ысырғанда төбесiнен бұрқ-бұрқ бу ұшады.

– Әр миуа дарағының түбіне қызыл райхан өсіріп қоямын.

– Неге?

«Мiне, өзбектiң өле жатқанының тiрлiгiн қарашы! – дедi Әзиз-Сұлтан қызығуы мен қызғанышы аралас бiр сезiммен толғанып. – Қос-қостан үй-жайы, машинасы, мәуелi бағы бар. Баласынан кейiн бақшасында қанша ағашы бар екенiн айтады. Байлығын, еңбегiн мақтан қылады. Қара бақыр шығаруға қалтырап, өзiнен аяп, қатқан нанды қытырлатып отыратын кей мiнезi сөлекет, сараңдық боп көрiнгенмен, үңiле қарасаң, соның түп төркiнiнде, бәлки, қиындықпен тапқан дүниенiң қадырын бiлгендiк жатқан шығар. Өзбектi ел, милләт қып ұйыстырып, береке-бiрлiгiн пышыратпай дәуiрлетiп отырған осы еңбекшiлдiк, үнемшiлдiк психология. Отырықшының отаны – үйi,

Көшпендi – жаратушы емес: бау-бақша екпейдi, канал қазып, әсем ғимарат тұрғызбайды... Ол – табиғаттың тұтынушысы: жемiс-жидегiн терiп жейдi, ағашын отқа жағады, аң-құсын аулайды... Дайынға ие. Соны ұқсатып кәдеге жаратушы. Оңай олжаға кiм жомарттық жасамасын. Шетiнен мырза, дарқан: шаша салады, ұстата салады. Өзгенiң бойындағы кiсiлiк, iзгiлiк атаулыға да сол кең-мол өлшеммен қарайды. Отырықшы елдiң маңдай терiн бес сылып тапқан дүниесiн төгiп-шашпай ұқыппен жұмсайтын үнемшiл мiнезiн сөлекет, санап, «сараң, дүние қоңыз» деп мiнеп, мұқатып ағаш атқа мiнгiзедi.Неше түрлі шымшыма әңгіме шығарып, соған тарқылдап күлгенге мәз. «Бір қазақ өзбектің үйіне қонақ боп отырыпты-мыс. Дастарханға қойған жүзімді қазекең қос-қосынан қылғытып опырып бара жатса керек, шыдай алмаған өзбек: – Әй, укам, бізде мұны «үзім» дейді, бір-бірден үзіп жейді! – дейді. Сонда қазақ: – Бізде мұны «жүзім» дейді, бір жегенде жүзін жейді! – деп уыс толтырып бір-ақ асапты!» Пай-пай қандай тапқырлық, неткен дарқандық! Уақыт озып, темiр тозып, заман өзгерсе де, көшпендiнiң бойындағы сол баяғы дарақылық пен даңғазалық сiлiкпесiн сүйретiп әлi келе жатыр».

Даласын, қазағын ойлап едi, жаңағы қойын өңгерiп, поездың қалқасында бажылдап қалған қойшы көз алдына елестедi. «Қазақ деген, мiне, менмiн ғой, менмiн!» деп көңiлiнен кетпей көлбеңдеп тұрып алды.

– Бiздiң Ташкентте үйсiз жүрген өзбектi көрмейсiң! –

– Бiздiң Алматыда үйсiз қаңғып жүргеннiң бәрi қазақ. Есесiне орыстар итiне дейiн жеке бөлме ұстайды.

– Жақсы екен, қонақжай халықсыңдар ғой! – деп Әбдiмомын ака мырс-мырс күлiп алды да түсiн суытты. – Оны бастықтарыңның нашарлығынан көр! Басшы деп, әне Шараф аканы айт. Әттең, өлтiртiп жiбердi ғой кәпiрлер!

– Өз ажалынан кеттi емес пе? Қарақалпақстанға барғанда инфаркттан опат болғанын айтты да, көрсеттi де.

– Әй, бiлмеймiн. Кейде көргенiңе де, естiгенiңе де сенуге болмайды. Күмәнiм бар.

Ақырғы кезде орталық газеттер Өзбекстан туралы жарыса жазып, жамырай жамандауда. Ұйымдасқан қылмыс, парақорлық, коррупция, ұрлық-қарлық мидай араласып әбден былығып бiткен. Осының бәрiне жол берген адамға шаң жуытпай отырғанға Әзиз-Сұлтанның жыны қозды.

– Оны ақтап-мақтайтын дәнеңе жоқ. Жақсы болса, көрiнен қазып алып, басқа жерге көме ме!

– Аруақты өйтiп ғайбаттама, укам! – дедi анау шар ете түсiп. – Iшi күйген дұшпан не демейдi. Милләтiнiң мұң-мұқтажын жоқтаған адам жаман бола ма?

– Ел бастаған көсемде милләт болмайды. Оның ұлты, дос-жараны, туыс-бауыры – тек әдiлдiк қана.

– Өз ұлтының қамын жегендiк – әдiлдiк емес пе? Неге ол өзбек тұрып орыстың жағдайын ойлауға тиiс? Бұдан басқа өзбектiң отаны, барар жер-басар тауы жоқ. Тiлiн, дiнiн, салт-дәстүрiн жоғалтса, отының өшкенi. Орыс отансыз босқын халық па екен? Өзiнiң ұланғайыр өлкесi тұрып неге мұнда ентелейдi? Тар жерге мұрнын тығып неге қыстырылады? Қиналып, қағажу көрсе, кетпей ме өз елiне? Мен сауда жасап Россияның талай түкпiрiн шарладым. Есiк-терезесi үңiрейiп, қаңырап бос жатқан деревнялар қаншама! Айналасы сыңсыған орман, кiсi бойы көкорай шалғын. Түгiн тартса, май шығатын қара топырақты иен-тегiн алқап тұрғанда қумедиен далаға келiп тың игеремiз дейтiндерi қызық... Вай-вай, Шараф ака болмағанда, бiз де Қазақстанның таз кепешiн киер едiк қой!

– Не iстедi сонда?

– Сендердегi сияқты, қажетi болсын-болмасын завод-фабриктердi төпеп салып, келiмсектердi қаптатқан жоқ.

– Есесiне, Қазақстан көркейдi! – дедi Әзиз-Сұлтан сөйлете түспек оймен әдейi шаптан түртiп.

– Қазақстан көркейдi, бiрақ қазақ көркейдi ме? Әлi сол «жарық астауды» құшақтаған қалпы, қу далада ерiнi тiлiм-тiлiм боп қой соңында салпақтап жүр. Сая бақта сайраңдап, сәулеттi үйлерде шалқалап жатқан кiмдер? Бiздiң Шараф ака өз кезiнде әкесiн танытып Ташкенттi өзбектендiрдi. Ештеңеден қорыққан жоқ!

– Ташкент бұрыннан өзбек емес пе?

– Жер сiлкiнiсiнен кейiн «көмек», «екпiндi құрылыс» деген желеумен қаптатты ғой жан-жақтан. Өзбектердi қишлақтарға бытыратып жiберiп, Ташкенттi басып қалмақ болды. Бiрақ олар қырдағыны көрсе, Шараф ака қиядағыны шалады емес пе, айла тауып алдын орап кеттi. Вай-вай, о кiсiнiң кәлләсi жүдә қатты iстейдi ғой, тура машина! Қаптатып ылғи төрт-бес бөлмелi үй салдырды. Жан басы көп кiм? Өзбектер. Ең кемiнде бес-алтыдан бала бар. Демек, кезектiң соңында тұрса да үйдi алатын өзбек. Басқалар шеттеп қала бередi. Мың жерден бiрiншi тұрса да, бiр балаңмен төрт бөлме бер деп қалай таласасың. Заң, тәртiп алдында тырп ете алмайсың... Мiне, соның нәтижесiнен де берекесiн қашырмай, ұлт боп ұйысып отыр. Дiнiн, тiлiн жоғалтқан жоқ. Баламызды орысша оқытамыз, әйтпесе кейiн нан тауып жей алмай қалады деп жанталаспайды. Ал, сендер ше? «Шiркiн-ай, қайтсек орыс боламыз» деп екi етектерiңдi түрiп ап, елдiң алдына түсiп дедектеп келесiңдер. Өз тiлi мен дiнiнен безiнген Сiбiрдегi ана чукча, якуттердiң не күйге душар болғанын неге ойламайсыңдар. Қалай жандарың түршiкпейдi? Ана тiлiн бiлмегендi айып санаудың орнына жетiстiк көресiңдер. Қазақша қазiр даладағы қойшыдан басқа кiм сөйлейдi, айтшы? Қалаға келген кемпiр екеш кемпiрге дейiн немересiнiң бiр сөзiн ұғып, бес сөзiн ұқпаса да орысша шүлдiрлеп, ауылдағы өзi тұрғылас шал-шауқанға «Ой, Алла, менiң пәленшетайым бiр ауыз қазақша бiлмейдi-ау, бiлмейдi!» деп мақтанады.

– Ой, ағасы, қазақтың басына боқты үйдiңiз ғой,
тiптi! – дедi, шындыққа қарсы дау айта алмай қипыжықтаған Әзиз-Сұлтан.

– Бiр сөзiм өтiрiк пе, айтшы? Бәлки, сол көптiң бiрi боп iшiнде жүрген соң саған байқалмайтын шығар. Сырт көз – бiзге бадырайып тұрады. Өйткенi, басқа ортада өмiр кешiп, өзгеше тұрмыс-тiрлiкпен тыныстаған соң, солармен салыстырып, артық-кемдi таразылаймыз. Бауырым болған соң iштегi қыжылды ақтарып жатырмын ғой. Әйтпесе, бөтеннiң алдында өлсем мұның бiрiн айтармын ба, «ой, шiркiн, бiздiң қазақ мынандай ғой» деп кеуде қақпаймын ба!

Үстi лас, бойы пәс акасы көз алдында өсiп биiктеп барады. Iшi жылып бiр түрлi жақсы көре бастады өзiн. Анда-санда ақырын түртiп қойып сөйлеткендi қызық көрiп отыр.

– Сiздердегi осы «Ялла» ансамбiлiнiң аты «Иә, Алла!» деген сөзден шыққан дейдi, сол рас па? – дедi Әзиз-Сұлтан жақында Өзбекстандағы дiншiлдiктi қатаң әшкерелеген орталық газеттегi бiр мақаланы еске алып.

– Иә, ол рас. Iстерiн Алла деп бастағаннан кейiн, әне, дүрiлдеп шыға келдi. Бiз дiн десе тiк тұрамыз. Райкомның секретарына дейiн ала допысын киiп, жұма намазын қаза қылмайды. Исламның тамырына балта шаптық деп қалпағын аспанға атқан қазақтың шыққан ұшпағы қайсы? Көлденеңмен бала тауып, нәрестесiн қоқсықтың арасына лақтырып, не перзентханаға тастап қашып кететiн кiм? Қазақ! Қартайған ата-анасын көзiнен жасын сорғалатып, баспанасыздар үйiне өткiзiп жатқан кiм? Тағы да қазақ! Бүкiл ауылдан аузында иманы бар бiр адам табылмайды. Молланың орнына магнитофон қосып қояды. Өлiктiң басында арақ iшiп, аяғында ән сап, төбелесiп тарқайды. Азып-тозу деген осы емес пе!

– Арақ – орыстан жұққан дерт қой.

– Орыс аузына құйып па, қайтсең де iшесiң деп?

– Өзбекте алкаш жоқ па?

– Жоқ. Арақ iшiп, темекi тартқандар некен-саяқ.

– Үнемшiл, сараң ғой. Арақ iшiп, шылым шегудi шығынсынады.

– Олай деме, укам. Пайғамбарымыздың хадисiнде: «Арақ iшпе, темекiнi аузыңа салма, өйткенi Алла деген сөздiң өзi де сол ауыздан шығады» делiнген. Ендi ұқтың ба себебiн? Су толы шелекке су құйсаң, асып төгiлiп қалмай ма, шүпiлдеп иман ұялаған жүрек те сол сияқты, онда бөтен пиғыл-ниетке орын жоқ. Ал, қазақтың көкiрегi бос, оған шаң-тозаң, жын-шайтан, жақсы-жаманның бәрi кеп ұялай бередi. Сондықтан оған маскүнем болу да, марксшiл болу да, қарақшы болу да оңай.

Екеуi де үнсiз қалды, айтар сөздiң бәрi айтылып болып, iштерi босағандай. Әзиз-Сұлтан үстелдiң үстiн жинастыра бастады. Терезеге телмiрiп, үнсiз ойға батқан қонақ сәлден соң:

– Неткен ұлан-байтақ жер! – дедi өзiмен өзi сөйлескендей күбiрлей күрсiнiп. – Шұқып қалсаң, бұлақтың көзi бұрқ ете түседi, «дәрте ексең, арба өседi». Осындай далиған жерде отырып осындай тыриған кедей болу сорлылық қой. Өзбектiң қолына тисе, иран баққа айналдырар едi-ау. Құмайт шөлдiң өзiн кiлемдей құлпыртып отырған жоқ па. Өзбек диханының кетпенi тиген жерден гүл өседi!

– Тар жерде тақасқанша, өз елiңiзге келмейсiз бе? Жер жетедi.

– Баяғыда бiр жаман: «қайныма барам, қайныма барам» деп желпiлдейтiн көрiнедi, сонда құрдасы: «Е, қайныңа да барарсың, пұшық күйеу атанарсың» дептi ғой. Сол айтпақшы, елге де келермiз, отырсақ – опақ, тұрсақ – сопақ боп, «ой, әкеңнiң аузын ұрайын, жер тырналап жарымаған қу өзбек» атанармыз. Жалғыз ағаш – орман емес. Бiрлi-жарымның үлгi-өнегесiмен ештеңе өзгермейдi. Ол үшiн жалпы халықта ниет, құлшыныс болу керек. Ол жақта жер аз, ынта зор, мұнда жер көп, құлық жоқ. Арыстанды қойдың арасына қамасаң, қой боп кетедi; қойды арыстанның iшiне жiберсең, арыстан болады. Келген ағайынның да кебiн көрiп жүрмiз. Осыдан бiр аз жыл бұрын бiр танысымыз елге барамын деп, туыстарын сағалап Жезқазған жаққа көшiп кеткен. Үйреншiктi дағдысымен ауласына бау-бақша өсiредi. Баптаса, жер жарықтық жомарт қой, алма, өрiк, шие жайқалып шығады. Көршi-қолаң: «ой, мынау тамаша екен, бiз де үйренейiк, өсiрейiк» демейдi. Түйiн сала бастағаннан-ақ тыныштық жоқ. Бала-шаға қара шегiрткедей қаптайды. Мәуесiн жұлып, бұтағын сындырып, түн iшiнде жау тигендей жайпап кетедi. Әке-шешесiне айтса, баласын тыюдiң орнына, «омай, мынаны қара, құдайдың көк шөбiн қориды. Сартпысың деген осы-ау!» деп өзiн күстәналап, жексұрын қылады. Содан бiр жыл өсiредi, екi жыл өсiредi... Қабаған ит ұстаса, ине берiп өлтiрiп тастайды; дуалын биiктетсе, құлатып шыдатпайды. Әбден шаршаған соң қолын бiр-ақ сiлтейдi. Қазiр дарбазасы қисайған, шарбағының iшiне алабота өскен кәдiмгi қазақтың ауласы. Құда да тыныш, құдағи да тыныш. Ел өгейсiмейдi, өзiндей көредi.

– Мұнда келсеңiз тез байисыз ба дегенiм ғой.

– Жер ол жақта да жеткiлiктi: Қойлуқта жалға алған бес гектар егiстiгiм бар. Бақша егемiн. Мына поезда неге iстеп жүр дейсiң. Қыстай жемiс-миуамды, бұрыш-бұршақты ақырындап Новосибирскiге жеткiзiп тұрам, күйеубалам сатады.

– Сонша жердi қалай игересiздер?

– Жетi балам, екi жалшым бар. Бiр қора кiсiге бұйым ба!

– Жалшысы қалай?

– Ташкенттегi «құлбазарды» бiлушi ме едiң?

– Жоқ.

Қысыр әңгiменiң қызығымен әлi де отыра берер едi, зырқыраған поезд жүрiсiн бiрте-бiрте бәсеңдетiп, желiнi сыздаған iнгендей сызылта боздап кеп кезектi станцияға тоқтады да проводник ака дәм-тұзға рахмет айтып, амалсыз орнынан көтерiлдi. Әзиз-Сұлтан перденi көтерiп, қырау басқан әйнектi демiмен ерiтiп оймақтай жарықтан сыртқа көз тастады. Мұржасынан түтiнi жарыса ширатылып, аязды даланың төсiнде бұйыққан шағын ауыл. Дәл қарсы алдында диназаврдың қаңқасындай алып элеватор қалқаяды. Төбесiнде құжынап шырқ үйiрiлген құс. Қолдарына қап, сөмке ұстаған бiр әйел, екi еркек әр вагонның алдына бiр тоқтап, составты қуалай жүгiрiп келедi. Әзиз-Сұлтан көз алдандырар ештеңе таппаған соң перденi түсiрдi. Таңертеңнен бергi тынымсыз жүгiрiстен қалжыраған екен, бойы зiл тартып, есiней бередi. Астыңғы тақтаға матрац жайды. Кiрлiктi үстiне жаза бердi де жиренiштi бiрдеңе ұстағандай денесi тiтiркеп кеттi. Кiрi онша бiлiнбесе де илектенген, әлдекiмнiң ұзын қара шаштары ирелеңдейдi. Бiреудiң төсенгенiн әкеп берiптi. «Сылдыраған сөзiң бар болсын! – дедi Әзиз-Сұлтан акасына сыртынан кiжiнiп, – ақша үшiн ештеңеден жиiркенбейдi екен-ау бұл иттер!» бiрақ апарып берiп, ұялтуға батылы бармады. Өзi ұялды. Жаңа ғана жайраңдасып шүйiркелескен адамның көңiлiн қимады. Байқамаған шығар. Сол құрғырды төсенбей-ақ қояйын, бес-алты сағатқа нем кетедi деп өзiн өзi алдарқатып сабасына түсiрген болды. Бар қиратқаны – қолындағы кiрлiктi жұмарлап ап, екiншi полкаға бiр-ақ атты, бұрыштағы үйездеген шаң-тозаң бұрқ етiп аспанға көтерiлдi. Сырма желеткесiн бүктеп, басына жастанды да пальтосын жамылып, iргеге қарап киiмшең қисая кеттi. Тыныштық тiлеп қалжыраған тән поездың майда-қоңыр жүрiсiне тәттi тербелiп маужырай бастады.