ҚАБЫРШАҚТЫ ГҮЛДЕР ҚАТАРЛАР ТОБЫ –

Қияқөлеңдер тұқымдасы — Сурегасеае

Гүлдерінің формуласы: *P₀A₀G₍₃₎; * P₀A₃G₀

Жемісі үшқырлы немесе жалпайып жаншылғандау болып келетін жаңғақша.

Көптеген түрлері солтүстік ендіктің, солтүстік облыстарында кең таралған, мысалы шектамырлы қиякөлең (осока плетевидная или струннокоренная C.chordorrhiza), боз қиякөлең (осока сероватая - C.canescens) және т.б.

Батпақты жерлердің өсімдіктер қауымдастықтарының негізгі компоненттеріне торсылдақ қияқөлең (осока пузырчатая - C.vesicaria), үрме қияқөлең (осока вздутая - C.rostrata), қос аталықты қияқөлең (осока двухтычиночная - C.diandra), жағалық қияқолең (осока береговая - C.riparia) және т.б.

Шалғынды жерлерде кияқөлеңдердің мына түрлері жиі өседі: үшкір қияқөлең (осока острая - C.acuta), түлкі кияқөлең (осока лисья - C.vulpina), қоян кияқөлең (осока заячья - C.leporina), қосқатар қияқөлең (осока двурядная - C.disticha), түпті қияқөлең (осока дернистая - C.caespitosa) және т.б.

Батпаққа ауысатын ылғадды шалғындарда тік қияқөлең (осока стройная - C.gracffis), жағалық қияқөлең (осока береговая - C.riparia), тікенше кияқөлең (осока заостренная - C.acutiformis) және т.б. өседі. Шөлейтті аймақтың өсімдіктер қауымдастықтарында аласа қияқөлең (осока низкая - C.hurailis), ормаңдарда - орман кияқөлеңі (осока лесная - C.sylvatica), жұлдызша қияқөлең (осока звездчатая - C.stellulata), тау кияқөлеңі (осока горная - C.montana), түкті қиякөлең (осока волосистая - C.pilosa) және тағы басқалар ерекше басым болып келеді.

Құрғақ жерлердің шөлейттің, шөлдің, сонымен бірге көптеген таулы аудандардың қияқөлендері жайлымдарда өзінің жұғымдылығы (нәрлігі) және желінуі жағьшан астық тұқымдасынан онша кем түспейтін өсімдіктер. Ылғалды және батпақты жерлердің киякөлендерінің жапырақтары сояуланған болып келеді, сондықтанда оларды малдар нашар жейді. Қиякөлендерді жылжымалы құмдарды бекітуге (үйінді құмдарды), циновкалар тоқуға пайдаланылады, сонымен бірге оларды сәндік өсімдіктер ретінде өсіреді.

Астық немесе қоңырбастар тұқымдасы - Gramineae, Poaceae

Көптеген астық тұқымдасының, мысалы бидайдың, қарабидайдың, атқонақтың, сабағының буын аралығының іші қуыс, ал буындары ұлпалармен толтырылған болып келеді.

Мұндай сабақты сабан (соломина) деп атайды. Ал кейбір астық тұқымдастарының (жүгерінің және борыққамыстың) буынаралықтары да ұлпалармен толтырылған болып келеді.

Жапырақтары кезектесіп орналасады және екі қатар түзеді. Астық тұқымдасының жапырақтары, әдетте жіңішке, ұзын, па­раллель жүйкеленген болып келеді және олардың қынапшасы болады. Қынапша дегеніміз трубка тәрізді болып келген жапырақтың кеңейген түп жағы. Қынапша сабақты оның буынынан жоғарырақ орап тұрады, одан жапырақ кетеді. Астық тұқымдасында қынапша буынаралығының түп жағында орналасқан, және төменгі бөлінетін клеткаларды қорғап тұрады. Астық тұқымдасы осы ерекшелігімен басқа тұқымдастарға жататын өсімдіктерден ажыратылады. Жапырақ тақтасының қынапшасынан кететін жерінде пленка тәрізді өскіні немесе тілшесі болады. Ол сабақпен қынапшаның арасына судың өтуіне мүмкіндік бермейді. Астық тұқымдасының ұсақ, көріксіз гүлдері жай гүлшоғырын - масақтарын түзеді. Олар өз кезегінде күрделі гүлшоғырын - күрделі масақ, сыпырғы түзеді. Астық тұқымдасының барлығының дерлік әрбір масағының түп жағында екі масақтың қауызы болады (чешуи). Масақтарындағы гүлдердің саны әртүрлі астық тұкымдасында бірдей емес, біреуден бірнешеуге дейін барады. Астық тұқымдасының көпшілігінде әрбір гүлдің 2-ден гүлдік қауызы, 2 гүлдік пленкасы (қабықшасы), 3 аталығы және бір аналығы болады. Соңғысының, яғни аналығының сыртын қалың түктер қаптаған екі отырмалы аузы болады (рыльце). Гүл түйіні жоғарғы, барлық уақытта бір ғана тұқым бүрі болады.

Гүлінің формуласы: P₍₂₎₊₂ A₃G₍₂₎.

Астық тұқымдасының жемісі дән деп аталынады. Ал дән дегеніміз бір тұқымды жеміс, онда жемістің қабымен дәннің кебегі бірігіп кетіп отырады. Дәнде эндосперм ұрықты қоршап жатпайды, ол оған бүйір жағынан жанасып, қалқанша деп аталынатын жалғыз тұқым жарнағына тікелей тиіп тұрады. Мәдени жағдайда себілетін астық тұқымдастарының дәндерін аз мөлшерде тұқым деп атайды, ал көп мөлшерде тонналап немесе центнерлеп жиналған дәндерін астық деп атайды.

Арпаның гүл шоғыры күрделі масақ. Масақтың өсінің әрбір кертпегінде 3 біргүлді масақша орналасады. Арпа гүлдеген кезде өздігінен тозаңданады, бірақ әрі ыстық, әрі құрғақ жазда айкас тозандануыда мүмкін. Қосқатар арпаның үш масақшадан тұратын тобының, тек ортаңғысында ғана қосжынысты гүл және дән пайда болады, ал кәдімгі арпаның барлық үш масақшасының гүлдері түгелдей гүлдеп дән байлайды. Арпа ерте пісетін дәнді дақыл. Оның дәндерінен арпа жармасын дайындайды және сыра ашытады. Сонымен бірге арпа мал азығы ретінде де пайдалы дақыл, оның дәнімен жылқыны, ірі қарамалды, шошқаны және құстарды семіртеді.

Басқа туыстарынан мына түрлер көңіл аударарлық: су бете red (овсяница луговая - Festuca pratensis), шалғынның өсімдіктер қауымының негізгі компоненті, мал азығы ретінде өте құнды өсімдік; шашыраңқы аққылтан (белоус торчащий - Nardus stricta) тығыз түптенетін, көп жерлердің өсімдіктер қауымында басым болып келетін (ландшафтное) көпжылдық өсімдік, әсіресе Карпат тауының субальпі белдеуіндегі шалғындарда ол айқын басымдық көрсетеді. Кавказда бұл өсімдік Қышқыл, нашар жетілген топырақтарда малдың шамадан тыс артық жайылғандығын көрсетеді; Қыздырма үйбидайық (плевел опьяняющий-Lolium temulentum) жаздық бидайдың біржылдық арамшөбі, БОР-дың орманды және жартылай орманды аудандарында өседі, космополит, саңырауқұлақпен зақымданған дәндерінде темулин деген алколоид пайда болады. Ол бас ауруын және летаргия (ұйқыға ұқсас қалге ұшыратады) ауруын туғызады; шалғын атқонағы (тимофеевка луговая - Phleum pratense) — тамырсабағы қыска болып келетін көпжылдық шөптесін өсімдік, гүл шоғыры сұлтан деп аталынады, әдет жайылма шалғындарда және ылғалы орташа болып келетін шалғындарда өседі. Мал азығы ретінде ең құнды өсімдіктердің бірі, көп жағдайда оны (люцерна) бедемен араластырып себеді.

Тарылар тұкымдастармағы— Panicoideae
Масақтың қабықшасы (чешуя) екіден көп, масағы барлық уакытта біргүлді. Кейде екінші гүл пайда болады, бірақ ол аталық гүл болып келеді, жапырақтың тілшесі түкті, жапырақтын хлорофилл жиналатын паренхимасы жүйкелердің айналасына орналасады.

Жүгері туысы (кукуруза - Zea). Бірүйлі өсімдік, гүлдері және гүлшоғыры әртүрлі жынысты. Агрегатты сыпырғы тәрізді жоғары орналаскан гүлшоғырында екі гүлді аталык масақтары орна­ласады. Екі гүлді масақтың әрбір гүлінде үш-үштен аталығы бо­лады. Аналық гүлдері собық деп аталынатын күрделі гүлшоғырына жиналады. Собық жапырақтың қолтығында орналасады, және ол түрі өзгерген жапырақтардан тұратын жамылғымен оралып қапталған (жабылған) болып келеді. Аналық гүлдің гүлтүйіні дөңгелек, мойны жібек жіп тәрізді сусылдаған ұзын болады, оның ұшы екі жақтауы бар аналықтың аузымен (рыльце) аяқталады. Тозаң осы өсімдікте собық пайда болып, онын жамылғысынан шашақтанып аналықтың аузы көрінгенше пісіп кетеді. Сондықтанда жүгеріде өздігінен тозаңдану мүлдем жоқ десе де болады. Тозаң аналықтың аузына жел арқылы жақын өсіп тұрған өсімдіктердің бірінен келіп түседі. Шыққан жері Мексика.

Жүгері жылу сүйгіш өсімдік. Оның тамыры ауаның жеткілікті мөлшерде болып тұрғанын жақсы көреді. Сондықтанда жүгеріні себуден бұрын топырақты тиянақты түрде өндеуден өткізеді және жаз бойы оны қопсытып отырады. Жүгері жарықты жақсы көреді, сондықтанда оны қатар-қатар бір-бірінен кашықтау себеді. Ол біршама құрғақшылыққа төзімді, дегенмен күніне әрбір өсімдік 1 литрдей су қажет етеді. Жүгеріні суық ұрғанға дейін жинап алады, өйткені пісіп жетілген өсімдік - 1⁰-С өзінде оңай зақымданады.

Кәдімгі жүгері (кукуруза обыкновенная - Z.mays). Жүгері биіктігі 2-3 м және оданда көбірек болатын біржылдық шөптесін өсімдік. Ол тек мәдени жағдайда ғана белгілі. Европаға Оңтүстік Америкадан 1493 ж. әкелінген, ал Россияға оны X ғасырда себе бастаған. Кәдімгі жүгері 8 түр тармағына бөлінеді. Тамақтық, малға қоректік және техникалық өсімдік ретінде маңызы аса зор. АҚШ-да, Аргентинада және Европада бұл негізінен мал азығы ретінде пайдаланылатын өсімдік; Мексикада, Қытайда, Индияда, Молдовада және Грузияның батыс аудандарында астық беретін дақыл. Жүгерінің ұнында ұлпа (клейковина) немесе белоктық заттар жоқ. Көпжылдық жүгері (Z.diploperenne) деген жабайы өсетін түрінің Мексиканың тауларынан табылғанына көп болған жоқ, шамасы ол кәдімгі жүгерінің арғы тегі болса керек.

Қоңыржай климатты аудандарда жүгерінің көптеген сорттарының дәндері пісіп үлгермейді. Сондықтанда Россияның орталық аудандарында жүгеріні ауылшаруашылық жануарларын қоректендіру мақсатында силосқа өсіреді. Соңғы жылдары Россияның орталық аудандарында ғана емес, сонымен бірге Сібірде де дән беретін сорттары шығарылды. Орта Азия республикалары мен Қазақстанда жүгері тамақ өнімдеріне қажетгі дән беретін және малға азық болатын аса құнды өсімдік. Жүгері өндіріс орындарына қажетті шикізат болып табылады.

Кәдімгі құмай қонақ (сорго обыкновенная - S.bulgare) үлкен (биіктігі 6 м-дей болатын) біржылдық өсімдік, тек мәдени жағдайда ғана белгілі, гүлшоғырының өсі иілген болып келеді, дән беретін, малға азық болатын және техникалық дақыл ретінде себеді. Дәндерін өңдеп, одан крахмал, қант және спирт алады. Жүгері (джугара - S.durra) біржылдық өсімдік, гүлшоғырының өсі иілген болады, астық беретін, малға азық болатын және техникалық дақыл ретінде себеді.

Құмай (гумай, или джонсона трава - S.halepense) көпжылдық тамырсабақты өсімдік, оңтүстік аудандарда мазасыз (назойливый) арамшөп ретінде өседі.

Тары туысы (просо - Panicum). Тропикалық және субтропикалық зоналарда көп таралған және қоңыржай климатты облыстарға өсетін 400-дей түрі бар. БОР-дың флорасында төрт түрі кездеседі, барлығы да біржылдық өсімдіктер, олардың біреуі-ақ тары (просо посевное - P.miliaceum) жарма беретін дақыл ретінде себеді.

Борыққамыс туысы (сахарный тростник - Saccharum). Жершарының екі бөлігінің де тропикапық және субтропикалық аймақтарында кең тараған 15 түрі бар. Сабақтарының іші ұлпаға толы. Негізгі себілетін түрі - борыққамыс (тростник сахарный -S.officinarum) Бразилияда, Куба аралында, Орталық Америкада, Қытайда, Индияда және Тәжікстанның оңтүстігіңде себіледі. Сабақтарында 15-20% дейін қант болады. Сондықтанда бұл өсімдікті қант, ром, спирт және патокалар алу үшін пайдаланады. Орта Азия республикаларының территориясында (Сырдарья және Амударья өзендерінің жайылмасында) жабайы борыққамыс (сахарный тростник — S.spontaneum) өседі, оны жаңа сорттар алу мақсатында аталық немесе аналық формалардың бірі ретінде пайдаланады, әсіресе Индияда.
Бақылау сұрақтары:

1. 
   Дара жарнақтылар класына тән белгілерді атаңыз? Құртқашаш тұқымдасын қандай белгілеріне қарай дара жарнақтыларға жатқызады?
   
2. 
   Лалагүлдер тұқымдасына қандай туыстар жатады?
   
3. 
   Қияқөлеңдер тұқымдасының табиғат пен адам өміріндегі маңызы қандай?
   
4. 
   Астық тұқымдасы қандай тұқымдас тармақтарынан тұрады? Олардың практикалық маңызы қандай? Тұқымдасқа тән негізгі морфологиялық белгілерді атаңыз.
   

1. 
   Жуковский П.М. «Ботаника» М., 1964 жыл, 308-322 беттер.
   
2. 
   Петренко А.З. «Систематика растений» электрондық нұсқасы Орал, 2004 жыл
   
3. 
   Богданов «Практические занятия по систематике растений» С. 80, 41 сурет.
   
4. 
   Мейер «Практический курс морфологии и систематики высших растений»
   
5. 
   Тарасов А.О. «Введение в изучение систематики высших растений» Саратов., 1963 жыл
   
6. 
   Ә.Ә.Әметов «Ботаника» Алматы, 2000 ж.
   

№1 зертханалық жұмысты, СӨЖ және СМЖӨЖ орындаған кезде бактериальды клетка қабықшасын зерттеп және келесі: митохондрий, талшықтар, фибрийлар, ядро, бактерияның қор заттарын зерттеп, оқып білу. Бактериялардың көбеюін және өсуі мен спора түзуін зерттеу. Табиғаттағы, адам қоректенуіндегі, өндірістегі, жанғыш материалдар түзілуіндегі заттар айналымының процесіндегі микроағзалардың рөлі. Микроағзалардың зиянды әсері. Бактериялар мен вирустардың жіктелуі. Адамға қатты әсер ететін вирустар. Бактериофагтар, олардың түрлері. Пайдалы және зиянды микроағзалардың көбеюін, құрылысын зерттейтін ғылым ретінде және пайдалы микроағзаларды қолдану әдістерін ұсынған микробиология ғылымының рөліне баға беру. Зиянды микроағзалармен күрес жүргізу.