34
І.Жансүгіров атындағы ЖМУ ХАБАРШЫСЫ № 4 / 2015
флювиальды
-гляциальды ысырынды моренналы жыныстардан тұратын ежелгі
мұзбасулардың
іздерін анықтап, жүздеген мың жылдар бұрын өзен арнасы болған
жайылма
үсті текшелерін көзбен көруге мүмкіндік беретін стратиграфиялық
қималары
бар маңызды геологиялық соқпақтар мен бағыттар құруға болады.
Жетісу
Алатауының орташа биіктіктегі таулы белдеуі орналасқан орнына
байланысты
төменде көрсетілген екі ландшафтылық типке бөлінеді:
-
терең
тілімделген шыршалы орманды және мезофидті шалғынды
орташа
биік таулы белдеу;
-
астық
тұқымдас әртүрлі шөптесін өсімдікті шалғынды таулы
қыратты
биік таулы белесті жазықтар.
Орташа
биіктіктегі таулы белдеудің солтүстік беткейінде 1600-1800 ден
2200-2400 метр биіктік аралығында таулы орманның күңгірт түсті және таулы
шалғынды
топырағында балқарағайлы-шыршалы, шыршалы ормандар мен биік
шөптесін
өсімдікті мезофильді шалғындар, оңтүстік беткейінде таудың күңгірт
қызылтқоңыр
және қара топырақты ұсақ жапырақты ормандары мен бұталары,
орманды
шалғындар мен аршалы-шалғынды далалар қалыптасса, батыс
беткейлерінің
төменгі бөлігінде алмалы-доланалы жеміс ағаштары, орта бөлігінде
қылқан
жапырақты ормандар тараған [4].
Орта
биіктіктегі таулы белдеулердің төменгі шекарасының шегіндегі тау
аралық
ойыстарда тау беткейіндегі алып құз жартасқа қарама-қарсы көрініс
беретін
кең қолаттар мен бөлінген төбелі жер бедері басым Сапақ-Айпара
тектоникалық
иініндегі ежелгі Миндаль мұзбасуларының әсерінен түзілген
моренналы
төбелердің аралығындағы ойыстарда шағын циркті көлдер жүйесі
түзілген
Үшінші
биік таулы белдеуде тектоникалық-денудациялық және күмбез
тәрізді
альпілік жер бедері басым. Оларға қазіргі мұзбасулар жүріп жатқан
Тастау
,Ақшұнақ, Басқантау, Қоңыроба, Тоқсанбай, Тышқантау сияқты ең биік
жоталар
тізбегі жатады. Жетісу Алатауының орташа және биік таулы
бөліктеріндегі
қазіргі кезеңдегі жер бедерінің морфомүсіндік пішіндерін
қалыптастыруда
сулы-мұздықты үрдістер жетекші орын алады.
Тау
жүйесінің биік таулы-мұздықты бөлігіне альпілік жер бедерінің күмбез
тәрізді
үшкір шыңдары мен құз жартастары, 3000-3100 метр биіктіктегі
күрделілігі
әртүрлі асулар жатады.
Қазақстанның
тау жүйелерінде орталық жағдайға ие болуына,
готектоникалық
құрылысының ерекшелігіне орай Жетісу Алатауы қазіргі
мұздықтар
сақтаған ірі аудан болып табылады. А.П.Черкасовтың деректеріне
сәйкес
Жетісу Алатауының Қазақстандық бөлігінде жалпы ауданы 813,9 шаршы
шақырым
болатын 1369 бар. Олардың басым көпшілігі Ырғайты, Тентек, Басқан,
Ақсу
, Көксу өзендері бастау алатын солтүстік-орталық жотада шоғырланған.
Біліктік
жоталардың жалдары барлық ұзындығында іс жүзінде 4000 метрден
аспайды
[5].
Асулары
шыңдарынан орта есеппен 200-400 метр ғана аласа болып келеді.
Жетісу
Алатауының ең биік бөлігі болып табылатын Басқан өзенінің бастауында
Бесбақан
(4622м.,) Абай (4990м.,) және Шумский (4442м.,) шыңдары
орналасқан
. Олар әртүрлі спорттық біліктілігі бар альпенистер үшін маңызы зор.
Таудың
бұл ауданындағы ең аласа асу Талды болып табылады (3504м.).
Жер
бедері салыстырмалы түрде тегіс (жұмыр) болып келетіндіктен біліктік
жоталардың
шыңдары мен жалдарын қазіргі мұздықтардың фирин алаңдары
жауып
жатыр. Төбесі текшелі жатық болып келетін күмбез тәрізді үшкір шыңдар
бұл
өңірде сирек кездеседі.
35
І.Жансүгіров атындағы ЖМУ ХАБАРШЫСЫ № 4 / 2015
Обручев
, Абай, Жамбыл, Сәтбаев көптеген шыңдардың төбесі трапеция
тәрізді
тегіс болғандықтан олардың кейбірінің ұзындығы 1000-2000 метрге дейін
жететінді
. Осыған орай бір шыңнан екінші шыңға баратын бағыттың күрделілігі
3-4 дәрежеден аспайды
Жетісу
Алатауындағы 22 біліктілік бағыттың бесеуі-1, жетеуі-2, жетеуі-3,
тек
төртеуі ғана күрделіліктің 4 дәрежесіне жатады. Ендік бағыттағы негізгі
жоталар
тізбегіне перпендикуляр бағытта созылып жатқан ежелгі мұзбасулардың
экзорациялық
әрекетінен түзілген бүйір жоталарыда сондай дәрежеде тілімделген.
Олардың
орташа биіктігі 3600-3800 метрден аспайды.
Бүйір
жоталарының тармақтарын мұздықтар жауып жатпағанымен
температураның
тәуліктік ауытқуының, басқа да экзогендік күштердің әсерінен
түзілген
қорымтастар жауып жатыр. Жоталардың тік беткейлеріндегі терең карлы
ойыстарды
негізінен мұздықтар жауып жатыр. Бүйір жоталарының аралықтарын
өзен
аңғарлары алып жатыр. Аңғардың бастауларында мұздықтардың әрекетінен
түзілген
циркті ойыстар кең тараған.
Қазіргі
және ежелгі мұздықтардың абляция аймағындағы биік таулардан
бастау
алатын өзендердің арнасын моренналардың бөгеп қалуынан қар сызығының
шегінде
Жасылкөл сияқты (Ағыны қатты өзені) циркті көлдер түзілген.
Солтүстік
-Орталық жотаның Қаратал, Қорғас, Өсек, Ақсу, Бүйен, Лепсі,
Тентек
, Ырғайты сияқты мұздықтардан қоректенетін басты өзендердің
аңғарларының
кей бөлігіне судың бұзушы әрекетінен түзілген тік беткейлі
каньондарға
ұласатын эрозиялық шатқалдар тән.
Қалыптасу
жағдайларына
қарай
биік таулы белдеулердің өсімдіктер жамылғысы бес топқа бөлінеді:
- таулы
-шалғынды топырақты нашар тілімделген теңге жапырақты-
әртүрлі
шөптесін өсімдікті альпілік шалғындар;
- күшті
тілімделген таулы-шалғынды топырақты әртүрлі шөптесін
өсімдікті
альпілік шалғындар;
- тік
беткейлі жартасты жерлердегі сирек өскен әртүрлі шөптесін
өсімдіктер
;
- үшінші
деңгейдегі биік тау аралық жазықтардың теңгежапырақты-
әртүрлі
шөптесін өсімдікті шалғындары;
- нивальді
-гляциальді белдеудегі сирек өскен альпілік шалғынды, мүкті-
қыналы
қорымды жартастар.
Өсімдік
жамылғыларында мезофитті, криомезофитті, криофитті аласа
шалғындық
өсімдіктер бірлестігі басым. Өсімдіктердің негізгі бөлігін теңге
жапырақ
, қоңырбас пен альпілік шалғынның әртүрлі шөптесін өсімдіктермен қатар
жатаған
аршадан тұратын бұталы формациялар құрайды.
ӘДЕБИЕТТЕР
1. Бірмағамбетов А.А. Қазақстанның физикалық географиясы.-Алматы:
Рауан, 2004. 16-25 б.
2. Л.К.Диденко-Кислицина.
Кайназой
Юго-Восточного
Казахстана.-
Алматы: 2001.-С.7-8.
3. Физическая география Республики Казахстан /под. ред. К.М.Джаналиевой
– Алматы: Қазақ университеті, 2008. – С.11 -18.
4. Пальгов Н.Н. Сток ледников Казахстана.- в кн.:Гляциологические
исследования. Заилийский и Джунгарский Алатау. Алма-Ата, Изд-во АН КазССР.
1965. С.26-44.Чупахин В.М. Физическая география Казахстана. Алматы: Мектеп,
2008. 83-90 бет.
Достарыңызбен бөлісу: |
