7
І.
Жансүгіров атындағы ЖМУ ХАБАРШЫСЫ № 4 / 2015
БАБАЛАР МҰРАСЫН САҚТАУДА САНАМАҚТЫҢ РОЛІ
Г.С. Майлыбаева, п.ғ.м., аға оқытушы,
І. Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университеті
К.К. Бейсембаева, бастауыш сынып мұғалімі
М.Горький атындағы МДШО орта мектебі
Мақалада санамақ және оның түрлерін салыстырыла келе, өзіндік белгілері,
айырмашылықтары мен ұқсастықтарын қарастырады.
В статье рассматриваются своеобразие и различие считалок и с другими
жанрами.
The article deals with originality and distinction schitalok and other genres.
Кілт сөздер: Мәңгілік ел, жас ұрпақ, ауыз әдебиеті үлгісі, санамақ, ұлттық
өнер, салт-дәстүр.
Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың «Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір
мүдде, бір болашақ» атты Жолдауы еліміздің рухын көтеретін, болашаққа сенімді
мақсаттармен жетелейтін «Мәңгілік ел» идеясы ұсынылуы барша қазақстандықтар
үшін зор қуаныш.
«Мәңгілік ел» – қазақ елін талай заман сындарынан сүріндірмей алып келе
жатқан, ата-бабаларымыздың найзаның ұшымен білектің күшімен қорғап, ұрпағына
аманаттап қалдырған жері мен ұлтының болашағына деген тұғырлы идея. Ұлт
көшбасшысының биылғы Жолдауының бір ерекшелігі – барша қазақстандықтарды
«Мәңгілік ел» болуға шақыруында.[1]
Ұлтымыздың болашағы, ұрпағымыздың келешегі, оның дәстүрі мен салты,
тілі мен дінінің сарқылмай жалғасуы да осы «Мәңгілік Ел» идеясында жатыр. Олай
болса, қазақ елі қашанда Мәңгілік ел болып қалыптасқан ел, және мәңгілік ұрпақтар
жалғасында да мәңгілік ел болып қала береді. Ал ұрпағымыз өз елінің тілін жақсы
меңгеру үшін ұлтымыздың ауыз әдебиеті үлгілерін жақсы меңгеруі тиіс. Жас
ұрпақтың жақсы меңгеріп, шығармашылық қабілетін арттырып, логикалық ойын
дамытатын қазақ ауыз әдебиетінен орын алған және ерте заманнан бастап бүгінгі
күнге дейін даму өсу үстінде келе жатқан жанрдың бірі – санамақ. Санамақтарды
халық негізінен, жас балаға сан үйрету мақсатымен шығарған, әлбетте санамақтар
арқылы мектепалды топ балаларын қоршаған ортадағы дүниені танумен қатар
халқымыздың атадан қалған салт-дәстүрін де санау арқылы үйренеді, әрі дүние
танытады, әрі баланың қисынды ойлауы мен математикалық ойлау қабілетін
дамытады.
Санамақтарды
халық, негізінен, жас балаға сан үйрету мақсатымен шығарған.
Санамақтар әрі дүние танытады, әрі баланың қисынды ойлауымен математикалық
ойлау қабілетін дамытады. Санамақтардың түрлері көп, оның үстіне жаңадан қосыла
береді. Отбасында санамақтың әрбір түрін балаға жинатып, олармен бірге ойнай
отырып, ойын дамыту – ата-ананың борышы. ересек балаларға неғұрлым күрделі
санамақтарды айтқызып, ол санамақтардың шешімін мүмкіндігінше, өлең
ұйқасымдарымен айтуды талап ету керек.
Санамақтар да ауыз әдебиетінің басқа үлгілері сияқты ауыздан ауызға беріліп
келе жатқан мол мұра, олардың белгілі авторлары болады. Бұл ретте ақын
жазушылардың балаларға арнаған санамақтарымен қатар, автор Майлыбаева Г.С.
санамақтар түрлеріне орай жазылған шығармашылығын ұсынады.
1. Атау ұйқастырып санау арқылы бала санауды үйренеді, әрі санға ұйқас заттарды
танып біледі. Балалар ақын жазушысы Нұрхан Жанаев атамыз:
Саусақтарды салалап
8
І.
Жансүгіров атындағы ЖМУ ХАБАРШЫСЫ № 4 / 2015
Кел санайық санамақ
Бірім – бірлік,
Екім – елік,
Үшім – үскі,
Төртім – түскі,
Бесім – бесік,
Алтым – асық,
Жетім – желке,
Сегізім – серке,
Тоғызым – торқа,
Оным – олжа.
Санамақты санадық
Енді сәл дем алалық, -десе
Автор: Бір – білім,
Екі – елім,
Үш – үміт,
Төрт – төзім,
Бес – береке,
Алты – арман,
Жеті – жеті атаң,
Сегіз – сенім артам,
Тоғыз – тоқшылық.
Он деген ол жақсылық,
Осының бәрін білсең сен.
Боларсың өсіп нұр көсем,
- деген санамағындағы жаңа атауларды балалар есінде сақтаса, олар білімді,
берекелі, жеті атасын білетін, болашағынан үміт күттірер азамат болып өсуіне
сенеді.
2. Саусақ санау ойыны баланы сан үйренуге ынталандырады және ойын арқылы
оның әртістік қабілеті артып қызықты рольдерді ойнайды.
«Бес саусақ» деп аталатын Әнуәрбек Дүйсенбиевтің саусақ санау ойынында
балаларды жауқаулықтан арылтып, еқбекқорлыққа, ұқыптылыққа үйрете отырып,
бес саусағының қызметін бөліп береді.
Балаларым, тұрыңдар,
Сөзге мойын бұрыңдар!
Бас бармақ!
Жатып алдың талайдан,
Бұзауларды бақ, айнам.
Кешке үйге келгенде,
Құйып берем ақ айран.
Балаң үйрек!
Шөп жиналып бітпеген,
Сен сонда бар жұртпенен.
Кешке үйге келгенде,
Май беремін құртпенен.
Ортан терек!
Сен ортаншым, бөбегім,
Қырда бүгін көп егін,
Сен қырманнан келгенде,
Кәмпитті үйіп-төгемін.
Шылдыр шүмек!
Еңбек еткен жақсы адам,
Қарбыз жина бақшадан.
Дастарханға сен үшін,
Тәтті нанды көп салам.
Кішкентай бөбек!
Жатып бекер жеп-ішпе,
Үй жұмысын сен істе.
Кешке қарай өзіңді,
Тойдырамын жеміске.[2]
Автордың «Бес саусақ өнері», - деп аталатын санамағы арқылы мектепалды
даярлық топ балаларын ұлттық өнер, салт-дәстүр, экологиялық, эстетикалық тәрбие
мен салауаттық өмір салтына баулиды.
Қуыр-қуыр-қуырмаш,
Мен айтайын қолыңды аш!
Мынау тұрған бес бармақ.
Жұмыс содан басталмақ.
Алақанды сен ашсаң,
Бес саусақты байқайсың.
Саусақтарым сапқа тұр!
Өнер көрсет әрқайсысың!
Бас бармағым майысып,
Ата салтын сақтайды.
Ою ойып, жұн түтіп
Өнерімді баптайды.
Балаң үйрек жүреді,
Жасыл желек маңында.
Күтіп-баптап бақшаны,
Үлкендердің жанында.
Ортан терек бойында,
Нәзіктік бар, пәк сезім.
Жадыңда мықтап сақтап ал!
Даналардың әр сөзін.
Шылдыр шүмек әрқашан,
Денсаулықты ойлап жүр.
