ЖанқҰл тамараасар қалниязқызы

36 
 
ойлау  және  эмоционалдық-бағалау  іс-әрекет  тәжірибесі,    қабілет  пен  білімнің 
бірлестігінде анықталады [70].    
Ұлттық  музыка  арқылы  интеллектуалды  дамытудың  тұлғалық 
бағыттылығы  оның  барлық  тұлғалық  құрылымдарының  бағыныштылығын 
тұрақты ішкі  ниетін,  мақсатын, әлеуеті  мен  ерекшелігін анықтайды  (ынта, 
қажеттілік,  белсенді  ұстаным,  ойлар,  құндылықтар  және  т.б.).  Ұлттық 
музыка арқылы тұлғаны интеллектуалды дамытудың қайнар көзі мен қозғаушы 
күштері ынтаның қызметіне ықпал етеді.  
Жастардың    ұлттық  музыканың  құндылығына  оң  көзқарастарын  
қалыптастыру  аралық  кезеңдегі  ынталандыру  саласын  байланыстыруда  адами 
ынта 
интеллектуалды 
түрде 
өзін-өзі 
дамытуға 
мүмкіндік 
береді. 
Интеллектуалдық  дамудың  факторы  тұрғысынан  ұлттық  музыканың 
құндылығының  бағыттылығы  қоғамдық  мәндегі  мақсат  арқылы  анықталады. 
Оқу  танымдық  мақсатқа  жету  үшін  адамгершілік-еріктік  жағдайды 
жұмылдырудағы  білім  мен  қабілеттің  қызметін  тиімді  меңгеруге  талпынудың 
іс-әрекеттік  үдерісі  және  оқу  мазмұнының  байланысына  сәйкес  келетін 
тұлғалық  іс-әрекеттің  мақсатын  айқындау  табылады.  Интеллектуалды 
дамытудың  мақсатындағы  ұлттық  музыканы  меңгеру  бір  жағынан  ұлттық 
музыкадағы  танымдық  пәннің  тұлғалық  байланысындағы  ерекшелігі  мен 
тұлғаның  мазмұндық-іс-әрекеттік  тұтастығы  тұрғысынан,  басқа  жағынан 
интеллектті  дамытуға  талпынудың  шығармашылық-іс-әрекеттік  мәні  ретінде 
қарастырылуы мүмкін. Оған қол жеткізуге талпыну мен ынталану үшін мақсат 
қою  қажет.  Сондықтан  ұлттық  музыка  арқылы  интеллектуалды  дамытудың 
бастапқы кезеңін қажеттілік-ынталандыру (қызығушылық, ниет) саласы ретінде 
дамытуға болады.      
Кейбір  авторлар  тұлғаның  интеллектуалды  дамуына  әсер  ететін 
психикалық  үдерістің  ерекшелігі  эмоция  мен  ерікке  байланысты  екендігін 
негіздейді.  Біз  белгілеген  мәліметті  қолдай  отырып  ұлттық  музыка  арқылы 
интеллектуалды  дамытудың  тұлғалық  білім  беру  жүйесінің  эмоционалдық-
сезімдік және еріктік сала бойынша қарастыру мүмкін емес екендігін білеміз.     
Жоғарыда  көрсетілген  қорытындылардың  негізінде  ұлттық  музыка 
арқылы тұлғаны интеллектуалды дамыту адам психикасының барлық саласына 
тікелей  байланысты:  қажеттілік-ынталандырушылық,  интеллектуалдық  (ойлау, 
қиял,  түйсік,  қабілет,  шабыт),  эмоционалдық-сезімдік,  физикалық  және 
еріктік.  
Ұлттық музыканы зерттеуге қатысты барлық психикалық үдеріс әдіснамалық 
мәндегі  зерттеуге  ие  болады.  Сезім  ең  қарапайым  психикалық  үдеріске  жатады, 
олардың  пайда  болуы  адамдарда  қабылдайтын  сезімді  өзгертуіне  байланысты 
болып  келеді.  Осыған  байланысты  «сезім  –  материалдық  әлемдегі  құбылыс  пен 
пәндердің  жекелеген  құрамын  бейнелейтін  қарапайым  психикалық  үдеріс, 
сонымен  қатар  тиісті  қабылдаушыға  қатысты  тітіркендіруге  әсер  ететін  ағзаның 
ішкі  күйі  [71].  Осыған  қарамастан,  сезім  қарапайым  психикалық  үдеріс    болып 
табылатын  қоршаған  ортадағы  танымға  ие.  Өкінішке  орай,  бұған  білім  беру 
жүйесінде  аз  көңіл  бөлінуде.  Бірқатар  пәндер,  құбылыстар,  атап  айтқанда, 

37 
 
көптеген музыкалық-орындаушылық қабылдаулар, вокальдық және аспапты  қ  
техникалар сезім көмегі арқылы меңгерілу мүмкін.  
Ең  күрделі  танымдық  психикалық  үдеріске  қабылдау  жатады.  Қабылдау  – 
сезімдік  ағзаның  жоғары  қабылдауындағы  физикалық  тітіркендірушіге  тікелей 
әсер  ететін  құбылыс  пен  жағдайлар,  тұтас  пәндерді  бейнелейтін  танымдық 
психикалық үдеріс болып табылады [72].   
Мұндай  зерттеудің  ерекшелігін  ескере  отырып,  ұлттық  музыка  арқылы 
студенттердің  шығармашылық  дамуының  маңызды  әдіснамалық  негізі  ұлттық 
музыканы  қабылдау  үдерісін  ұйымдастыру  ерекшелігі  болып  табылады. 
Студенттердің ұлттық музыкасын бейнелеудегі әрбір тыңдаушы мен орындаушы 
үшін  дара  мәні  мен  жалпы  мәдени  мәнге  ие  болатын  мәдени  белгілердің  терең 
ойын  қамтитын  ұлттық  музыканың  бейнесіндегі  көп  жақты  мәдени-музыкалық 
көзқарас музыкалық қабылдауға бағытталады.   
Зерттеу  барысында  біз  музыкалық-білім  беру  үдерісінде  студенттердің 
ұлттық  музыкадағы  интеллектуалды  дамуын  бейнелейтін  қабылдаудың  мәнін 
анықтадық.  Мұндай  ғылыми  бағытта  музыканы  қабылдаудың  мәні  музыканы 
түсіну,  бейнелеу  мен  олардың  мәнін  жекелей  дамыту  мен  меңгеру,  тұлғаның 
ұлттық  музыкалық  мәдениетін  тереңдетеді.  Тұлғаның  ұлттық  музыканы 
қабылдауын  дамыту    оның  ұлттық  музыканы  орындау  мен  тыңдау  қабілеттерін 
меңгерудегі  үдерісті  нәрлендіру,  байыту  мүмкіндігі  болып  табылады.  Мұндай 
қарым-қатынаста 
ұлттық 
музыка 
жекелеген 
музыкалық 
іс-әрекеттің 
тұжырымдамасын  құрайды.  Сондай-ақ,    ұлттық  музыка  арқылы  тұлғаның 
интеллектуалды  дамуын  жүзеге  асыру    әлеуметтік  тұжырымдама  негіздеріне 
сүйенеді.  Бұл  дегеніміз,  тұлғаның  ұлттық  музыканы  қабылдаудағы  шынайы 
бейнесін, 
мәдени-әлеуметтік 
эстетикалық 
бағытталуын, 
нормаларды, 
стереотиптерді  меңгеруін,    музыканың  мән-мағынасын,  тәсілдерін  түсінуін,  он 
қабылдауын,  тыңдауын,  ол  туралы  түсінігінің,    жеке  ойының  болуын, 
орындаушылығын игеруді қажет етеді.  
В.П.Морозов  студенттерді  интеллектуалды  дамытуда  ұлттық  музыканың 
мүмікнідіктерінің 
жоғарылығын 
айтады. 
Музыка 
арқылы 
тұлғаны 
интеллектуалды  дамытудың  ерекшелігі  болып  табылатын  музыкалық 
танымның  іс-әрекеті  мен  құрылымын  күрделендіру  мен  дамытуды  жүзеге 
асырады. Танымдық іс-әрекеттегі ұлттық музыканы қабылдаудың ерекше мәні 
оның  тұтастығы,  уақыттағы  өзгерісі,  танымдық  стратегиядағы  аффектілік  пен 
когнитивтілік  болып  табылады.  Бұл  кейбір  заманауи  ғалымдарға  музыка 
арқылы дамытатын интеллект жайында айтуға мүмкіндік жасады [73].     
А.В.Торопова  ұлттық  музыканы  қабылдауды  белсендіру  жолдарын 
құрастыруда  бірінші  кезекте  «психикалық  энергияның  жылжуы»,  ұлттық 
музыканың  күйзелісін  ескеру  қажеттігіне  мән  береді.  Сондықтан  ұлттық 
музыканы  тұтас  қабылдауды  белсендірудің  тікелей  жолы  ұлттық  музыканың 
бейнесіндегі  «тұлғалық  ойлауды»  қарастыру  мен  студенттердің  әр  түрлі 
музыкалық  күйзелісін  ұйымдастыру  жұмыстарынан  талап  етіледі.  Музыканың 
танымдық сипаты – жеке-бейнеленген өмір шындығы, «қайта өмір сүру» әсерін