78
Өмірдің бостандығы күйлерде исламдық этика рухымен әр түрлі
теңеулерге баланып беріледі. Оның ең жоғарғы баламасы Құрманғазының
«Ақсақ киік» күйінде бейнеленеді. Мұнда адамдардың кәуһарсыз қиналысы
және ыстық сезімдері аяғы жараланған киіктің қиналысымен теңестіріледі.
Халық жадында музыкалық аспаптардағы саздармен берілетін аңыз-
әңгімелер көп сақталған. Мәселен, «Ақсақ құлан» күйінде «ұлы туралы суық
хабар жеткізген адамның кеңірдегіне қорғасынды ерітіп құямын» - делінген хан
әмірінен соң ешкімнің бата алмаған ісін домбыра орындайды. Домбырадағы
мұңды әуендер арқылы ханға ұлының өлімі туралы суық хабар жеткізіледі.
Домбыраның алдыңғы бетіндегі ойық осыдан қалған деседі.
Аңыздар мен мифтер арқылы біртіндеп қалыптасқан музыкалық
шығармашылық эстетикасы музыканттар мен оларды қоршаған ортаның төл
өнеріне қойған талаптарын айқындауға мүмкіндік береді. Күйшілердің
адамдарды рухтандыратын, мұңын тыныштандыратын қабілеттері жоғары
саналды. Олардың белгілі бір өмірлік жағдаяттарға күй арнауы, адамның
жақсылығы мен даналығын немесе
аңыздық адамдарды паш етуі, ақымақтықты,
қорқақтықты, дүниеқорлықты сынауы басты ұстанымдары болды. Музыкант
тамаша музыкалық жадыға ие болуы тиіс, өйткені олардан бір орындаған күйді
немесе әнді жаттап алуы талап етілетін болған. Шығармашылық халық
түсінігінде музыканттың белгілі бір іс-әрекетінің нәтижесі емес, оған алладан
берілген дарындылықтың салдары саналды. Бұған жақсы музыкант болғың
келсе жол айырылысына түнеу керек деген нанымдар дәлел болады.
Дәстүрлі қазақ қоғамында әнші-сазгерлер жоғары мәртебеге ие болды,
олардың арасында даңқы шыққандарды «сал» немесе «сері» деп атайды. Олар
басқалардан киім киюіне қарай ғана емес, қоғамда өзін ұстау мәнерінің
ерекшелігімен де айрықшаланды. Академик Ә.Марғұланның пікірінше қазақ
салдарының репертуары «эпикалық жырлауымен ғана емес, сондай-ақ
музыкалық-әртістік орындауларымен де, әзіл-қалжың ойындарымен де, кейде
сиқыр-сынды киімдерімен де ерекшеленеді» [177]. Халықтың жадында
көптеген сал, серілер сақталған. Солардың бірқатарына тоқталып өтейік.
ХІХ ғасырдағы қазақ музыкасының жарқын өкілдерінің бірі Біржан сал
Қожағұлұлы. Ол қазақтың халықтық кәсіби арқа дәстүрлері әндерінің негізін
салушы. Біржан стилі ақындық лебі мен халықты шақырушы негізге ие,
концерттік, виртуоздық-жарқындық стиль саналады. Өйткені оның дауысын
тірілей тыңдауға мүмкіндігі болған адамдар «Біржан ән салғанда оның дауысы
он-он бес шақырым қашықтықтағы ауылға жететін және тау күңірінетін болған.
Мұндай күшті де ұлы дауысты біз бұрын естімеген болатынбыз: кейде ол
ақырын дауыспен ән салғанда аспан асты мен жер үстіндегі бар дүние діріл
қағатын – жер мен тау қозғалатын, теңіз толқитын, тулайтын» деген болатын
[178]. Оның өмірі мен шығармашылығы қазақтың опералық сахнасының
маржанына айналған М.Төлебаевтың «Біржан мен Сара» операсының
туындауына леп берді. Оның әндерінің арасында қыздардың сұлулығына тәнті
болудан шығарылған «Ләйлім шырақ», «Айтпай» әндері ел арасында танымал
болды.