77
білдіреді: жоғары әлемде құдайлар және қанаты бардың барлығы, орта әлемде –
адамдар және жылықанды жануарлар, төменгі әлемде таза емес рухтар және
жорғалайтындар мен жүзетіндердің (балықтар, жыландар және т.б.) барлығы
өмір сүреді. Бақсының шақыруымен ішінен рухтар шығатын ашық ожау сияқты
қобыз пішіні орта әлемнің нышанын білдіреді. Қобыздың қою нәрленген қоңыр
дауысы рухтардың пайда болуына арналған белгі-дыбыс болып табылады. Сол
себепті қазақтар қобызды адамның әрекетінсіз-ақ дыбыс шығару мүмкіндігі
бар киелі бұйым, жанды зат санаған. Белгілі филолог В.М.Жирмунскийдің
«қазақтар қобызды босанатын әйелдің үйіне оның жеңіл босануына ықпал етеді
деп іліп қоятын болған» деген сөздері тектен-текке айтылмаған болса керек
[175].
VIII ғасырдан бастап ислам діні Қазақстан территориясына еніп, XVII-
XVIII ғасырларда тұрақтанып, дәстүрлілікке айналды. Ислам өмірге
көзқарастардың жаңа жүйесін әкелді. Ол музыка өнерінің дамуына да ықпал
етіп, XVIII-XIX ғасырда осы өнердегі басты орынға домбыраны шығарды.
Дүниеге жаңа көзқарас жаңа тақырыптар мен образдарды дүниеге әкелді:
адамның өмірде жеңе алмайтындай, онымен санасатындай қиындықтар туралы
ойлар (Дәулеткерейдің күйі «Жігер»); өзінің еркінсіз тұрмыстың шексіз
айналымына еніп кетуі (Дина мен Қазанғаптың «Домалатпай» күйі); мәңгіліктің
бір сәті ғана көрінетін өмірдің тез өтпелілігіне өкіну (Қазанғаптың «Өтті
дәурен, кетті дәурен» күйі), адамды рухани жалғызсырататын бұл өмірдің
жалғандығы (Еспайдың «Екіндіде ел іздеген» күйі) бейнеленді.
Құранға сәйкес адамның қиналуы – адамның бұл дүниедегі жазмышы, ол
бойсынуды және шыдамдылықты талап етеді. Ислам адамның сыртқы өмірді
өзгерте алмайтындығына сендіре отырып, оған өмірдің заңдылығын қабылдау
мен мойындаудың, және рухани жетілудің жолдарын көрсетеді. Құрандағы
басты жақсылық іс – бұл сабырлылылықа үйрету. А.Мұхамбетованың
айтуынша исламдық этиканың жекелік сипаты домбыра
өнеріне психологиялық
тереңдікті сыйлайды [176].
Сөз бен саздың өзара әрекеттестігінің жаңа қырының дамуы исламның
келуімен байланысты болды. Оның өзіне тән ерекшелігі болып айтылу
формасы, ойдың белгілі бір символдармен берілуі табылады. Құбылыс ашық
айтылмай, оған теңеулер мен баламалар табуды ұсынды, осы тұрғыдан музыка
жасырын ойды идеалды жеткізушіге айналды. Мәселен, «Домалатпай» күйі
аңыз өрісінде өрбіген. Бұл аңызда Қазанғаптың домбырашы қызды айтысқа
түсуге шақыруы, сол айтыста қыз ойнаған домбыра сазынан одан жауап ретінде
өмірдің шыр айналымын елестетін күй орындауын сұрағандығы, осыдан
Қазанғаптың орындауындағы «Домалатпай» күйінің шыққандығы айтылады.
Мұнда өмірдің шыр айналымы, ондағы шексіз мұңдар жасырын оймен беріледі.
Еспайдың «Екіндіде ел іздедім» күйі арқылы мынадай аңыз берілген.
Еспай бірде көші-қон барысында өз адамдарынан адасып, оларды таба алмай
қалады. Күй «екінді» (қараңғылық) белгісі арқылы – жалғыз қалған қарияның
қиналысын, шынайы адамгершілік құндылықтары жойылып бара жатқан
халқының жарық өмірінің жоқтығына күйінуді береді.