63
«жұмыс істеймін деген адамға әрқашан жол ашық», «кенші өзінің түрінен
ұялмайды».
Диқаншы мен мал бағушының қиын еңбегі, нанға деген
құрметтің байланысы, бидай мен мал ұлттық мақтаныш ретінде – барлық
еңбектің әні әртүрлі бейнедегі мазмұнды құрайды. Сондықтан, еңбек үдерісінде
наубайшының қалың малды төлей алмаудағы қайғылық ойын бидайдың
жайқалуы деп сүйіктісінен мәңгі айырылуын айтады («Ғашық жар, Сәулем,
Аман бол» әні); «Алтын тақ» өлеңінде адамның лайықты ісін еңбекке баулиды;
қазақтың көшпенділік өлеңіндегі бейнесінде «Ақ білек» әнінде көрсетілген
ұқыптылық пен тұлғаның тазалық қажеттілігін өңдейтін еңбексүйгіштік; өзінің
мұң қайғысын торғайға айта отырып байдың бақташыға деген зорлық-
зомбылығын әнші және композитор К.Әзербаевтың «Бозторғай» әнінде көрініс
тапқан.
Еңбек тақырыптарында қолданылатын екі топтың әндері мен хорда
орындалатын (бір дауысты) әндерде көптеген еңбек іс-әрекеттері байқалады.
Ұжымдық әндер еңбекті көңілді, қуанышты етеді. Мұның барлығы нақты
моральдық сапаны тәрбиелеуге мүмкіндік жасап қана қоймай, сондай-ақ
музыкалық есту, орындаушылық қабілет пен вокальдық дағдыларды дамытады.
Салттық-тұрмыстық әндер көп бейнелі болып келеді. Жастар үшін ойын-
сауық өлеңдері, нақыл сөздерлі әндер моралдық мәселелерді аша отырып
қоғамдық және отбасылық жағдайдағы өзара байланыстардың теңдік некелерді
(“Көксау шал әні”) талдай келе мақтаншақтықты («Мақтаншақ») артығымен
көрсетеді. Тұтас балалар үшін арналған өлеңде ата-ананың балаға деген
махаббаты мен олардың өміріне деген жауапкершілігі салт-дәстүрде
бейнеленген: шiлдехана (баланың туылуына дейінгі тойлау), туған күн, бесік
жыры, тұсау кесу, жеті жасарлық, он үш жасарлық, жиырма бес жасарлық.
Яғни қазақтың әрбір маңызды жас кезеңдері әнде бейнеленген. “Той бастар”,
“Жар-жар”, “Беташар”, “Сыңсу” немесе “Қыз қоштасу” дәстүрлі өлеңдер
үйлену салт-дәстүрлерімен сүйемелденген. Ол жерде әнші үйлену тойдың
басталуында («Той бастар») әнін шырқай отырып, қыз бен жігіт, туған туысын
мадақтау арқылы жастарға кеңес береді (“Жар-жар”, “Беташар”), ізгі тілектер
айтады немесе келін туған туысымен, достарымен, туған ауылымен, ата-
анасының үйімен қоштасады (“Сыңсу”, “Қыз қоштасу”) [166].
Қазақтың ұлттық музыкалық шығармашылығында Адамның жақынын
жоғалту, қазақтың қасіреті, өлім қайғысы (қоштасу, жоқтау, естiрту, қөңiл
айту) тектес
қайғылы эстетикалық категориялар да бар.
Әлдік, жарқын болашақтық, тең құқықтық, өзінің дербес құқығы үшін,
адамның құқықының өз тағдыры, адамдық қадір-қасиеті және т. б. арналған
әлеуметтік қарсылық өлеңдер (Гүлдерай, Майра, Жанбота және т. б.) де
кеңінен таралған.
Халық
тарихи әндермен балалар мен жастарды елдің тарихи
жағдайларымен таныстырып қана қоймай, батырдың ер жүректігі және
әділдігін бейнелей отырып оған деген құрметін тәрбиелеген. «Елім-ай» әнінде
1723 жылғы Жоңғар шапқыншылығына байланысты қазақ халқының