Құқықтары: ұлттық заңнаманы, халықаралық стандарттар мен құқық қолдану

43

Елге заңсыз кіру – қабылдаушы мемлекетке заңды кіруге қажетті талаптарды сақтамай 

шекарадан өту (Біріккен Ұлттар Ұйымының Трансұлттық ұйымдасқан қылмысқа қарсы 

Конвенциясын  толықтырушы  Мигранттарды  құрлық,  теңіз  және  әуе  бойынша  заңсыз 

әкелуге қарсы хаттаманың 6(b) – бабы, 2000 ж.).

 Реттелмейтін көші-қон – жөнелту елінің, транзиттік және қабылдаушы елдердің рет-

теуші  нормаларынан  тыс  болатын  жүріп-тұру.  Реттелмейтін  көші-қонның  нақты  немесе 

жалпыға ортақ қабылданған анықтамасы жоқ. Бару елі тұрғысынан – бұл заңсыз кіру, осы 

елде болу немесе жұмыс істеу. Бұл мигранттың иммиграция заңнамасына сәйкес осы елге 

кіруге, онда тұруға немесе жұмыс істеуге қажетті рұқсаты немесе құжаттары жоқ дегенді 

білдіреді. Шығу елі тұрғысынан мысалы, адам халықаралық шекарадан заңды төлқұжатсыз 

немесе  жол  жүру  құжатынсыз,  не  осы  елден  шығуға  қойылатын  әкімшілік  талаптарды 

сақтамай өткен жағдайлар заңсыз болып табылады. «заңсыз көші-қон» терминінің пайда-

ланылуын шектеу және оны іс мигранттарды заңсыз әкелу мен адамдар саудасына қатысы 

болғанда ғана қолдану беталысы орын алған.

Тұрақты мекендеу – қабылдаушы елдің азаматы емес тұлғаға тұрақты негізде мекендеуге 

және жұмыс істеуге берген құқығы.

Шекараға іргелес жердегі еңбекшілер - көрші мемлекеттегі өзінің үйреншікті, әдетте күн 

сайын немесе аптасына кемінде бір рет оралып тұратын жерін сақтайтын еңбекші-мигрант 

(Барлық еңбекші-мигранттардың және олардың отбасы мүшелерінің құқықтарын қорғау 

туралы Халықаралық конвенцияның (2(2) (а)- бабын қараңыз, 1990 ж.).

Жұмыс  істеуге  рұқсат  –  қабылдаушы  елде  еңбекші-мигранттарды  жалдауға  қажет 

рұқсатты беретін заңды құжат. 

Маусымдық  еңбекші  –  жұмысы  өзінің  сипаты  бойынша  маусымдық  жағдайларға 

тәуелді  және  жылдың  белгілі  бір  мезгілі  ішінде  орындалатын  еңбекші-мигрант  (Барлық 

еңбекші-мигранттардың және олардың отбасы мүшелерінің құқықтарын қорғау туралы 

Халықаралық конвенцияның 2(2) (b) - бабы, 1990 ж.).

Бару елі – көші-қон легінің (заңды немесе заңсыз) бару орны болып табылатын ел.

Шығу елі - көші-қон легінің (реттелген және реттелмеген) қайнар көзі болып табылатын 

ел.

Еңбек көші-қоны – адамдардың жұмысқа жалдану мақсатымен өз елінен басқа елге жүріп-

тұруы. Көпшілік елдерде еңбек көші-қоны ұлттық көші-қон заңнамасымен реттеледі. Бұған 

қоса, бірқатар елдер сыртқы еңбек көші-қонын реттеуде және өзінің азаматтары үшін ше-

телде қолайлы жағдайлар туғызуде белсенді рөл атқарады.

Еңбекші-мигрант - өз азаматы болып табылмайтын мемлекетте ақылы еңбек қызметімен 

айналысатын, айналысып жүрген немесе айналысқан тұлға (Барлық еңбекші-мигранттар-

дың  және  олардың  отбасы  мүшелерінің  құқықтарын  қорғау  туралы  Халықаралық 

конвенцияның 2(1) - бабы, 1990 ж.).

44

2-Қосымша. Халықаралық еңбек ұйымының бекітілген 

конвенциялары

№

Конвенцияның атауы

Бекіту туралы

құжат

C. 29

. 29 Мәжбүрлі немесе міндетті еңбек туралы конвенция

14.12.2000 ж..

№ 120-II Заң

C. 81

. 81 Өнеркәсіп пен саудадағы еңбек инспекциясы туралы 

конвенция

2001 ж. 7 мамырда 

қабылданған № 194-II Заң

C. 87 Ассоциация бостандығы және ұйымдастыру құқығын 

қорғау туралы конвенция

30.12.1999 ж. 

№ 29-II Заң

C. 88 Жұмыспен қамту қызметін ұйымдастыру туралы конвенция

4.12.2000 ж. 

№ 119-II Заң

C. 98 Ұжымдық келіссөздерді ұйымдастыруға және жүргізуге 

құқық принциптерін қолдану туралы конвенция

14.12.2000 ж. 

№ 118-II Заң

C. 100 Құндылығы теңдей еңбек үшін еркектер мен әйелдерге 

теңдей сыйақы беру туралы конвенция

14.12.2000 ж. 

№ 115-II Заң

C. 105 Мәжбүрлі еңбекті жою туралы конвенция

14.12.2000 ж. 

№ 117-II Заң

C. 111 Еңбек және кәсіп саласындағы кемсітушілік туралы 

конвенция

20.07.1999 ж. 

№ 444-I Заң

C. 122 Жұмыспен қамту саласындағы саясат туралы конвенция

9.11.1998 ж. 

№ 286-1 Заң

C. 129 Ауыл шаруашылығындағы еңбек инспекциясы туралы 

конвенция

7.05.2001 ж. № 195-II Заң

C. 135 Кәсіпорындағы еңбекшілер өкілдерінің құқықтарын қорғау 

және оларға берілетін мүмкіндіктер туралы конвенция

30.12.1999 ж. № 13-II Заң

C. 138 Жұмысқа қабылданатын ең төменгі жас туралы конвенция

14.12.2000 ж. 

№ 116-II Заң

C. 144 Халықаралық еңбек нормаларын қолдануға жәрдемдесу 

үшін үшжақты консультациялар туралы конвенция

30.12.1999 ж. № 12-II Заң

C. 148

Еңбекшілерді ауаның ластануынан, жұмыс орындарындағы 

шу мен дірілден туындайтын кәсіптік қатерден қорғау 

туралы конвенция

26.06.1996 ж. 

№ 10-I Заң

C. 155

. 155 Өндірістік ортадағы қауіпсіздік және еңбек гигиенасы 

туралы конвенция

13.06.96 ж. № 7-1 Заң

C. 167

. 167

167 Құрылыстағы еңбек қауіпсіздігі мен гигиенасы туралы

 еңбек қауіпсіздігі мен гигиенасы туралы

еңбек қауіпсіздігі мен гигиенасы туралы

 қауіпсіздігі мен гигиенасы туралы

қауіпсіздігі мен гигиенасы туралы

 мен гигиенасы туралы

мен гигиенасы туралы

 гигиенасы туралы

гигиенасы туралы

 туралы

туралы 

конвенция

2007 жылғы 19 маусымда 

қабылданған № 263-III 

Заң

С. 182 Балалар еңбегінің ең нашар түрлеріне тыйым салу және 

жою жөніндегі шұғыл шаралар туралы конвенция

26.12.2002 ж. 

№ 367-II Заң

II Заң

 Заң

4

3-Қосымша. Адам құқықтары жөнінде бекітілген халықаралық 

конвенциялар (хаттамалар) 

Конвенцияның (хаттаманың) атауы

 Бекіту туралы құжат

  Экономикалық,  әлеуметтік  және  мәдени  құқықтар  туралы 

халықаралық пакті 

21.11.2005 ж. № 87-III Заң

 Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакті

28.11.2005 ж. № 91-III Заң

Бала құқықтары туралы конвенция

8.06.1994  ж.  №  77  Жоғарғы 

Кеңес Қаулысы

Бала  құқықтары  туралы  конвенцияға  Балалардың  қарулы 

қақтығыстарға қатысуына қатысты Факультативтік хаттама

 4.07. 2001 жылғы 

ҚР № 221-II Заңы

Бала  құқықтары  туралы  конвенцияға  Балалар  саудасына, 

балалар  жезөкшелігіне  және  балалар  порнографиясына  қатысты 

Факультативтік хаттама

4.07.2001 ж. № 219-II Заң

  Әйелдерге  қатысты  кемсітушіліктің  барлық  нысандарын  жою 

туралы конвенция 

29.06.1998 ж. 

 № 248-1 Заң

Әйелдерге  қатысты  кемсітушіліктің  барлық  нысандарын  жою 

туралы конвенцияға Факультативтік хаттама

4 шілде 2001 ж. № 220-II Заң

4-Қосымша. Еңбек көші-қоны туралы аймақтық және екі 

жақты келісімдер

Келісімнің атауы

 Бекіту туралы құжат

Еңбек  көші-қоны  саласындағы  ынтымақтастық  және  еңбекші-

мигранттарды  әлеуметтік  қорғау  туралы  1994  жылғы  ТМД  Келісімі 

(Мәскеу, 1994 жылғы 15 сәуір)

 Жоғарғы Кеңестің 1994 

ж 8 қыркүйектегі № 

147-XIII қаулысымен 

бекітілген

  Қазақстан  Республикасының  Үкіметі  мен  Моңғолияның  Үкіметі 

арасындағы Моңғолия мен Қазақстан Республикасының азаматтарын 

жұмысқа тарту мәселелері жөніндегі ынтымақтастық туралы Келісім

 Қол қойылған сәттен 

бастап күшіне енді

  Қазақстан  Республикасының  Үкіметі,  Қырғыз  Республикасының 

Үкіметі мен Өзбекстан Республикасының Үкіметі арасындағы жұмыс 

күшінің еркін жүріп тұруына құқықтық, экономикалық және ұйымдық 

жағдайлар жасау туралы келісім (Бішкек қ., 1997 жылғы 14 наурыз)

 Қол қойылған сәттен 

бастап күшіне енді

 Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Әзірбайжан Республикасының 

Үкіметі арасындағы Қазақстан Республикасының аумағында уақытша 

жұмыс  істейтін  Әзірбайжан  Республикасы  азаматтарының  және 

Әзірбайжан  Республикасының  аумағында  уақытша  жұмыс  істейтін 

Қазақстан  Республикасы  азаматтарының  еңбек  қызметі  және  оларды 

әлеуметтік қорғау туралы келісім (Астана қ., 1999 жылғы 22 қазан)

 Қазақстан Республикасы 

Үкіметінің 26.07. 2000 ж. 

 № 1123 қаулысымен 

бекітілген

 Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Беларусь Республикасының 

Үкіметі  арасындағы  Беларусь  Республикасының  аумағында  жұмыс 

істейтін  Қазақстан  Республикасының  азаматтары  мен  Қазақстан 

Республикасының аумағында жұмыс істейтін Беларусь Республикасы 

азаматтарының еңбек қызметі және әлеуметтік қорғалуы туралы келісім 

(Алматы, 2000 жылғы 23 қыркүйек)

 Қазақстан Республикасы 

Үкіметінің 05.10.2000 ж. 

 № 1503 қаулысыиен 

бекітілген

 Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Қырғыз Республикасының 

Үкіметі арасындағы шекараға іргелес облыстарда ауылшаруашылығы 

жұмыстарымен  айналысатын  еңбекші-көшіп  келушілердің  еңбек 

қызметі және оларды әлеуметтік қорғау туралы келісім (Бішкек қ., 2002 

жылғы 9 шілде)

 Қазақстан Республикасы 

Үкіметінің 16.01.2003 ж. 

 № 29 қаулысымен 

бекітілген

4

Келісімнің атауы

 Бекіту туралы құжат

Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Тәжікстан Республикасының 

Үкіметі арасындағы Еңбекші-мигранттар - Тәжікстан Республикасының 

аумағында  уақытша  жұмыс  істейтін  Қазақстан  Республикасы 

азаматтарының  еңбек  қызметі  мен  құқықтарын  қорғау  туралы  және 

Қазақстан  Республикасының  аумағында  уақытша  жұмыс  істейтін 

Тәжікстан Республикасы азаматтарының еңбек қызметі мен құқықтарын 

қорғау туралы келісім (Астана, 2006 жылғы 4 мамыр)

  Қазақстан  Республикасы 

Үкіметінің 03.05.2006 ж. 

№ 

359 

қаулысымен 

бекітілген

 Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Қырғыз Республикасының 

Үкіметі арасындағы Еңбекші мигранттар - Қырғыз Республикасының 

аумағында  уақытша  жұмыс  істейтін  Қазақстан  Республикасы 

азаматтарының  еңбек  қызметі  мен  құқықтарын  қорғау  туралы  және 

еңбекші-мигранттар - Қазақстан Республикасының аумағында уақытша 

жұмыс істейтін Қырғыз Республикасы азаматтарының еңбек қызметі 

мен құқықтарын қорғау туралы келісім (Астана, 2006 жылғы 4 шілде)

  Қазақстан  Республикасы 

Үкіметінің 13.06.2007 ж 

  №  494  қаулысымен 

бекітілген

5-қосымша. Қазақстан Республикасы нормативтік- құқықтық 

актілерінің тізбесі 

№ 

р/с

 Нормативтік құқықтық актінің атауы

1

Қазақстан Республикасының Конституциясы 

2

  2007  жылғы  15  мамырда  қабылданған  Қазақстан  Республикасының  №  251-III  Еңбек 

кодексі

3

 1997 жылғы 16 шілдеде қабылданған Қазақстан Республикасының № 167-I Қылмыстық 

кодексі

4

2001  жылғы  30  қаңтарда  қабылданған  Қазақстан  Республикасының  №  155-II  Әкімшілік 

құқық бұзушылықтар туралы кодексі 

5

 2007 жылғы 27 шілдеде қабылданған Қазақстан Республикасының № 319-III «Білім туралы» 

Заңы

6

2006  жылғы  4  шілдеде  қабылданған  Қазақстан  Республикасының  №  149-III  «Заңсыз 

еңбектенуге  көшіп  келушілерді  заңдастыруға  байланысты  рақымшылық  жасау  туралы» 

Заңы 

7

2005  жылғы  7  ақпанда  қабылданған  Қазақстан  Республикасының  №  30-III    «Қызметкер 

еңбек (қызмет) міндеттерін атқарған кезде оның өмірі мен денсаулығына зиян келтіргені 

үшін жұмыс берушінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы» 

Заңы

8

2001 жылғы 23 қаңтарда қабылданған Қазақстан Республикасының № 149-II «Халықты 

жұмыспен қамту туралы» Заңы 

9

1997 жылғы 13 желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасының № 204-I «Халықтың 

көші-қоны туралы» Заңы

10

1997 жылғы 20 маусымда қабылданған Қазақстан Республикасының № 136-I «Қазақстан 

Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы» Заңы

11

 «Тұрғын үй қатынастары туралы» Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 16 сәуірдегі

 № 94-I Заңы

12

1996  жылғы  31  мамырда  қабылданған  Қазақстан  Республикасының  №  3-I  «Қоғамдық 

бірлестіктер туралы» Заңы

13

1991 жылғы 20 желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасының № 1017-ІI «Қазақстан 

Республикасының азаматтығы туралы» Заңы

14

Қазақстан  Республикасы  Конституциялық  Кеңесінің  2000  жылғы  7  маусымдағы  №  4/2 

«Қазақстан  Республикасы  Конституциясының  5-бабының  4-тармағын  ресми  түсіндіру 

туралы» қаулысы

4

15

Қазақстан  Республикасы  Президентінің  2007  жылғы  28  тамыздағы  №  399  Жарлығымен 

мақұлданған  Қазақстан  Республикасының  2007-2015  жылдарға  арналған  көші-қон 

саясатының тұжырымдамасы 

16

Қазақстан Республикасы Президентінің 2005 жылғы 6 маусымдағы № 1587 Жарлығымен 

бекітілген Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдаудың оңайлатылған тәртібі 

белгіленетін адамдар үшін кәсіптердің тізбесі және оларға қойылатын талаптар 

17

Қазақстан  Республикасы  Үкіметінің  2001  жылғы  19  маусымдағы  №  836  қаулысымен 

бекітілген Қазақстан Республикасына шетелдік жұмыс күшін тартуға квота белгілеу ережесі, 

жұмыс берушілерге рұқсаттар беру шарттары мен тәртібі 

18

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001 жылғы 3 наурыздағы № 326 қаулысымен бекітілген 

Еңбек қызметімен байланысты жазатайым оқиғалар мен қызметкерлер денсаулығының өзге 

де зақымдануларын тексеру және есепке алу ережесі 

19

Қазақстан  Республикасы  Үкіметінің  2000  жылғы  28  қаңтардағы  №  136  қаулысымен 

бекітілген Шетелдіктердің Қазақстан Республикасына келу және болу, сондай-ақ олардың 

Қазақстан Республикасынан кету тәртібі 

20

Қазақстан  Республикасы  Үкіметінің  2000  жылғы  30  наурыздағы  №  468  қаулысымен 

бекітілген Әлеуметтік салдары бар аурулар мен айналасындағылар үшін қауіп туғызатын 

аурулардың тізбесі 

21

Қазақстан  Республикасы  Үкіметінің  2006  жылғы  16  қазандағы  №  997  қаулысымен 

бекітілген Қазақстан Республикасының аумағында жүрген шетелдіктер мен азаматтығы жоқ 

адамдардың медициналық көмек алу ережесі

22

Қазақстан  Республикасы  Үкіметінің  2007  жылғы  19  желтоқсандағы  №1242  «Қазақстан 

Республикасы  Үкіметінің  2001  жылғы  19  маусымдағы  №  836  қаулысына  өзгеріс  енгізу 

туралы» қаулысы 

23

Қазақстан  Республикасы  Үкіметінің  2007  жылғы  28  желтоқсандағы  №  1336  «Қазақстан 

Республикасының  аумағында  еңбек  қызметін  жүзеге  асыру  үшін  шетелдік  жұмыс  күшін 

тартуға 2008 жылға арналған квота белгілеу туралы» қаулысы 

24

Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің 2002 жылғы 

15 қарашадағы № 266-ө бұйрығымен бекітілген Жұмыстар мен жұмысшылар кәсіптерінің 

бірыңғай тарифтік-біліктілік анықтамалығы 

25

Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің 2002 жылғы 

22 қарашадағы № 273-ө бұйрығымен бекітілген Басшылардың, мамандардың және басқа да 

қызметшілер лауазымдарының біліктілік анықтамалығы 

26

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2003 жылғы 8 тамыздағы № 542 

бұйрығымен  бекітілген  Шетелдік  білім  беру  ұйымдары  берген  білім  туралы  құжаттарды 

Қазақстан  Республикасында  тану  және  нострификациялау  (баламалылығын  белгілеу) 

тәртібі туралы ереже 

27

Қазақстан  Республикасы  Еңбек  және  халықты  әлеуметтік  қорғау  министрінің  міндетін 

атқарушының 2007 жылғы 27 қыркүйектегі № 225-ө бұйрығымен бекітілген Оралмандардың 

және олардың отбасы мүшелерінің оралмандарды бейімдеу және кіріктіру орталықтарында 

уақытша болуы және оларға бейімдеу қызметтерін көрсету ережесі 

28

Қазақстан  Республикасы  Білім  және  ғылым  министрінің  2007  жылғы  25  желтоқсандағы     

№  651  бұйрығымен  бекітілген  Бастауыш,  негізгі  орта,  жалпы  орта  білім  берудің  оқу 

бағдарламаларын іске асырушы білім беру ұйымдарына қабылдаудың үлгі ережесі

29

Қазақстан  Республикасы  Энергетика,  индустрия  және  сауда  министрлігі  Стандарттау, 

метрология және сертификаттау комитетінің 1999 жылғы 16 қазандағы № 22 бұйрығымен 

бекітілген  Қазақстан  Республикасының  01-99 «Кәсіптер сыныптауышы» Мемлекеттік

01-99  «Кәсіптер сыныптауышы» Мемлекеттік

Кәсіптер  сыныптауышы» Мемлекеттік

» Мемлекеттік

  Мемлекеттік 

сыныптауышы