«Инженерлік-технологиялыќ факультеттіњ»

жүктеу 0,52 Mb.

бет	1/2
Дата	15.04.2020
өлшемі	0,52 Mb.
	#29491

1 2

УМКД 042-18-15.1.38/03-2013

________ 2013 жылғы

№ 1 басылым

51 беттің -шісі

Гуманитарлық-заң, аграрлық факультетінің

мамандықтарына арналған

«Қазақ тілі» пәнінің

ОҚУ- ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР

Семей

2013

Мазмұны

1 Глоссарий

2 Сабақтар

3 Практикалық сабақтар

4 Студенттердің өздік жұмыстарының тақырыптары

5 Пәннің оқу-әдістістемелік картасы

6 Оқу-әдістемелік әдебиеттермен қамтамасыз етілу картасы

7 Әдебиеттер

1 Глоссарий

Грамматика (грек. «жазу, жазу өнері») -тілдегі сөздердің өзгеру тәсілдері мен құралдарын, сөз тіркестерін, олардың сөйлемге құралу заңдарын зерттейтін тіл білімінің саласы.

Лексика (грек.»сөздік қор») -тіл білімінің сөз және оның мағынасын зерттейтін бір саласы.

Лексикология (грек. лексика, логос) -тілдік сөздік құрамы мен оның тарихи даму заңдылықтары, қызметін зерттейтін тіл білімінің саласы.

Лексикография (грек. «сөздік» «ілім») -тіл білімінің сөздіктер жасайтын және оларды зерттейтін бір саласы.

Морфология (грек. «жаңа», «сөз») - тілдегі жаңа ұғымды білдіріп, жаңадан пайда болған сөздер.

Синтаксис (грек. «құрастыру») - сөз тіркесі мен сөйлемді зерттейтін тіл білімінің саласы.

Фонетика (грек «дыбыс») - тіл дыбыстары туралы, тілдегі дыбыстық ерекшеліктер мен заңдылықтарды зерттейтін тіл білімінің саласы.

1 сабақ. Синтаксис. Сөз тіркесі. Сөйлем.

Сөздердің байланысу тәсілдері

  

	1	2		3	4
түрі	Жалғаулар арқылы	Септеулік және жалғаулық шылаулар арқылы		Орын тәртібі арқылы	Дауыс ырғағы арқылы
		Септеулік	жалғаулық
ереже	Сөйлемдегі сөздер жіктік, септік және тәуелдік жалғауларымен байланысады.	Сөйлемдегі сөздер септеулік шылаулармен байланысады.	Сөйлемдегі сөздер жалғаулық шылаулармен байланысады.	Сөйлемдегі сөздер ешбір жалғаусыз қатар тұрып орын тәртібі арқылы байланысады.	Сөйлемдегі сөздер дауыс ырғағы (интонация) арқылы байланысады.
мысал	Мен оқушымын. Бала-ға берді. Үйдің есіг-і	Біз сабақ туралы сөйлестік. Отан үшін отқа түс.	Ол ақылдыб бірақ жалкау. Ол шанышқы мен пышақты алды.	алыс жер, атақты адам.	Бұл – біздің ауылдың шамдары. Асан-белгілі ақын.
түсініктемесі	Мен сөзі мен оқушы сөзі мын жіктік жалғауымен байланысқан. Бала мен бер сөздері-ға септік жалғауымен байланысқан.	Сабақ және сөйлесу сөздері туралы септеулік шылаумен байланысқан.	Ақылды және жалқау сөздері бірақ жалғаулық шылауымен байланысқан.	Алыс сөзі мен жер сөзі ешбір жалғаусыз тек орын тәртібі арқылы быйланысқан.	Бұл деген сілтеу есімдігінен кейін сәл кідіріс жасалып, өзінен кейінгі сөзден дауыс ырғағы арқылы бөлініп айтылады.

Сөздердің байланысу түрлері

    

түрі

қиысу

матасу

меңгеру

қабысу

жанасу

ереже

Сөздердің жіктік жалғауы арқылы байланысуы. Немеме басауыш пен баяндауыштың байланысуы

1.Ілік септігіндегі сөз бен тәуелдік жалғаулы сөздің байланысуы.

2. Кейде ілік септігі түсіріліп беріледі.

Сөздердің ілік септігінен басқа септіктердің жалғаулары арқылы байланысуы.

Сөздердің ешбір жалғаусыз тек орын тәртібі арқылы қатар тұрып байланысуы. Олардың арасына басқа сөз енгізуге келмейді.

Сөздердің ешбір жалғаусыз бірде іргелес, бірде алшақ тұрып байланысуы. Негізінен үстеуімен етістік жанаса байланысады.

мысал

I. Мен жазушымын

II. Сен бала-сың.

III. Біз барғанбыз.

Бала-ның үй-і,

Біз-дің гүл-іміз,

Ауыл тұрғындары,

Көрші-нің қызы.

Су-ды төкті.

Ағасы-на берді.

Біз-ден сұрады.

Қара қалам, қызықты оқиға, төрт батыр, алтын сағат, әдемі қыз.

Кеше болды, әдейі келді, сол арқылы білдім.

Мәтін тапсырмалары

Мәтінді асықпай, түсініп оқыңыздар.

Мәтінге күрделі жоспар құрыңыздар.

Жоспарды басшылыққа ала отырып, қысқаша мәтінге конспекті жасаңыздар.

АТА КӨРГЕН ОҚ ЖОНАР
Ата-бабамыз ұлды өздеріндей еңбек сүйгіш, малсақ жауынгер, әнші, күйші, аңшы, кұсбегі – бесаспап азамат етіп тәрбиелеуді мақсат еткен. Жігіттің бойына өнер мен еңбекті, ізгі адамгершілік қасиеттерді қатар сіңірген.

Ата өнерін баласының қууы, оны мирас етуі ежелгі ел дәстүрі болған. Қазақ халқының өмірінде жеті атасына дейін мергендік, аңшылық, күйшілік, емшілік өнерді қуып өткен адамдар жиі кездеседі. «Атадан ұл тумас болар ма, Ата жолын қумас болар ма» деген мақал да сол пікірдің айғағы.

Аталары балалары мен немерелеріне ертегі, аңыз-әңгіме, мақал-мәтелдер айтып беріп, шешендікке, тапқырлыққа тәрбиелеген. Мысалы, Абай Құнанбаев, Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Мұхтар Әуезов сияқты ұлы ақын-жазушылардың немесе Төле би, Қаз дауысты Қазыбек, Әйтеке сияқты ел билеуші шешендердің жастайынан елдің салт-дәстүрлері мен заңдарын, аңыз-әңгіме мен өлең-жыр, мақал-мәтелдерін жаттап жадында сақтап, көп білуі - әкелері мен аталарының әсері екені сөзсіз. Көпті көрген қариялар – отбасының, ауыл-аймақтың үлгі тұтар тұлғасы, тәлім-тәрбие мектебі сияқты. Қай ата-ананы алсақ та, қызының ертең барған жерінде «балдай татып, судай сіңіп» кетуін, жақсы жар, әдепті келін, аяулы ана болуын армандайды.

Қазақ халқы келіннің келген жерінде жақсы жар, абзал ана, ұқыпты әйел болуы, біріншіден, оның өскен ортасына байланысты десе, екіншіден, келген жеріне де байланысты деп қарайды. Жаңа түскен жас келінге енелері қонақ күту, ас ұстау, бала күту т.б. мәселелерде ақыл-кеңес беріп үйретіп отырады. «Келіннің жақсы болмағы, қайын ененің топырағынан» деп ененің жас келінге қамқоршы болуын талап еткен. Сондықтан да «Жақсы ауылға келген келін - келін. Жаман ауылға келген келін - келсап болады» деп текке айтпаған.

Үлкенді сыйлау - біздің халқымыздың ежелгі дәстүрі. Ол дәстүр бойынша жастар үлкеннің алдын кесіп өтпеуге, сыпайы болуға, үлкенмен сөз жарыстыруға, тіпті үлкендердің алдында қатты күлмеуге тиіс. Осындай ата дәстүрмізді бүгінгі жастар жадында сақтап жалғастыра білуі қажет.
Есте сақтайтын сөздер

Құсбегі

Бесаспап

Салт-дәстүр

Ас ұстау

Бала күту

Жаттығу тапсырмалары
1-жаттығу. Мына тірек сөздер мен сөз тіркестерін қатыстырып сөйлем құрастырыңыздар,, "Ата-ана" тақырыбына шағын шығарма жазыңдар.

Менің ата-анам, өмір сыйлаған, бақытты болу, шыншыл бол, ата-ананың рұқсатынсыз, ақыл-кеңес, қадірлеу, ана жүрегі, еңбек сүйгіш, адал, қайырымды, еңбектегі табысы, оқу озаты, әдепті болу.

2-жаттығу. Мәтінді оқып шығып, сөз тіркесінің түрлеріне қарай ажыратыңдар.

География оқулығынан бала кезден аты мәлім қалалар бірінен соң бірі артта қалып жатыр, қалып жатыр. Көшелерге, үйлерге көз тастасаң, көңілің құлазиды. Әсіресе түнде өткенде тіпті түнеріп тұрады. Үйлердің бірде-бірінің терезесінен не электр жарығы, тіпті жылтылдаған шырақ байқалмайды. Барлығы да бір зор зобалаң күтіп, сақтанып, бұғып, қымтанып қалған. Өстіп отырып, олар Саратовқа жетті. Бұлардан бұрынырақ өткен бірнеше пойыз құрамасын фашистер бомбаның астына алыпты. Мұны осында келгенде естіді.

3-жаттығу. Берілген тіркестерді және сөйлемдерді байланыс түріне қарай топтап, кестеге орналастырыңдар.

1. Алғашқы ай, жинақталған тәжірибе, халықтың еңбегі, білгенге маржан, екі дос, біздің ферма, уақыттан озған, таудай талап, ағылшын машина, күнмен шағылысқан, барлаушылар кеңесі, сылдыраған бұлақ, ауыр күрсіну, көзін жұму, шамның жарығы, малды ауыл, шаруашылықты байыту, айдын шалқар көл.

2. Туған жерге туың тік, Отан оттан да ыстық, Кеңеспен пішілген тон келте болмас, Ақыл көпке жеткізер, өнер көкке жеткізер. Тіліңмен жүгірме, біліммен жүгір, Сөз қадірін білмеген - өз қадірін білмейді.

Үлгі:

Мысалы	Матасу	Қабысу	Қиысу	Меңгеру	Жанасу
алғашқы ай		+

3. Шаруашылық былтыр мемлекетке алты жүз мың пұт дән тапсырды.

Әр жыл сайын екпе шөбіміз де көбейе береді. Әзірше күніне төрт рет қатынап жүр. Кеше Мәдениет сарайын бәріміз көрдік. Бұлар жаңа басталған көмір разрезіне әдейі сұранып келіп отыр. Ал оны құрғату үшін жаңа шахта керек. Ерлік - табиғат сыйы емес, ұзаққа созылған тәрбиенің жемісі. Мен сендерге келген мұғаліммін. Біз осында оқимыз. Мен жақында ғана ауылдан келген едім. Дәукең Құсмұрын тауының сағасы жаққа ойлана қарап отыр.

Үлгі:

Мысалы	Қабысу	Жанасу
Былтыр тапсырды		+
Алты жүз мың пұт дән	+

2 сабақ. Сөйлем. Сөйлемдердің құрылысына қарай бөлінетін түрлері. Сөйлемдердің айтылу мақсатына қарай бөлінетін түрлері.

Сөйлем

Біршама тиянақты ойды білдіретін сөздер тобы.



Айтылу мақсатына қарай:

түрі	Хабарлы сөйлем	Сұралы сөйлем	Бұйрықты сөйлем	Лепті сөйлем
ереже	Хабарлау, баяндау, суреттеу мақсатында айтылатын сөйлем.	Бір нәрсе жайында сұрап білу мақсатында айтылатын сөйлем.	Бұйыру, тілек-өтініш ету мақсатында айтылатын сөйлем	Сөйлеушің көңіл-күйін (қуану, ренжу, өкіну т.б.) білдіру мақсатында айтылатын сөйлем.
тыныс белгісі	Сөйлем соңыны нүкте қойылады.	Сөйлем соңына сұрау белгісі (?) қойылады.	Сөйлем соңыны леп белгісі (!) қойылады.	Сөйлем соңына нүкте немесе (көтеріңкі интонациямен айтылса) леп белгісі (!) қойылады.
жасалу жолдары		1. Сұрау есімдіктері арқылы; (кім? не? Қанша? Қандай? т.б.) 2. Сұраулық шылаулар арқылы; (ма, ме, па, пе, ба, бе, ше т.б.) 3. Оқшау, көмекші сөздер арқылы (ә, сірә, қайтеді, шығар т.б.)	Бандауышы бұйрық рай арқылы	1.Одағай сөздер арқылы (қап, әттеген-ай, пай-пай т.б.) 2. Күшейткіш мәнді сөздер арқылы (не деген, не еткен, қандай, шіркін, ғажап т.б.) 3. Демеулік шылаулар арқылы (-ау,-ақ,-ай т.б.) 4. Интонация арқылы
мысалы	Ертеңіне ол ақсақалмен ұзақ әңгімелесті. Ақырын соққан самал шалқар қөлдің ақша бетін аймалап сүйгендей болады.	Сен оны танисың ба? Сен оны танимасың? Енді арманың жоқ шығар? Сен ауылға бардың ғой, иә? Қазір ол келіп қалса ше? Оған өлең ұналы білім, сірә? Қай бала? Қашан болды? т.б.	Сөйлемді жазып шық. Бұны оған айтпа. Жүр, тез аяғыңды бас! Тыныш отыр! Кел, балалар, оқылық! Кел, жүгірейік! Жылқыны тез қайырыңдар! Дауысынды тым болмаса бір шығаршы!	Қап, мынау жығылды-ау! Пай-пай, мынаның шабысын-ай! Ә, сені ме, бәлем! Бейшара-ай, мынаның тарта алмай келе жатқанынын-ай!

Мәтін тапсырмалары

Мәтінді оқып, мазмұнын айтыңыздар.

Мәтіндегі асты сызылған сөздерге түсінік беріңіздер.

Мәтінді орыс тіліне аударыңыз.

Мақал мен мәтелдер

Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдерде халықтың сан алуан өмір құбылыстары қамтылған. Олар ой дәлдігі мен ықшамдылығымен ерекшеленеді, тақырыптары әр алуан болып келеді. Мысалы: Білімді өлмес - қағазда аты қалар, ұста өлмес - істеген заты қалар; Оқусыз білім жоқ, білімсіз күнің жоқ; Ағаш тамырымен, адам жол-дасымен мықты т.б.

Мақал мен мәтел бір-біріне ұқсас. Алайда бұл екеуі бір түсінік емес, олардың аз да болса белгілі дәрежеде айырмашы-лықтары бар. Ол айырмашылық ойды түйіндеуден және құрылымы жағынан көрінеді. Мақалдарда тиянақты, тұжырымды ой айтылады, құрылысы жағынан бір немесе бірнеше сөйлемнен құралып келе береді, алдыңғы ой екінші ойдың шарты түрінде көрінеді. Мысалы, мезгілі жетсе, мұз да ерір; тоқпағы күшті болса, киіз қазық жерге кірер, түсі игіден түңілме т.б., ал мәтелдерде аяқталған тиянақты ой айтылмайды, құрылысы жағынан олар сөйлемдік дәрежеде болмай, бірнеше сөздердің тіркесі түрінде де келе береді.

Мысалы, орақ ауыз, от тілді; қой семізі қойшыдан, т.б.

Мақал-мәтелдердің тура және ауыспалы мағынасы болады. Тілде ақын-жазушылар шығармаларынан мақал-мәтел, қанатты сөздер болып кеткен үлгілер көп. Мысалы, Шегірткем бір секірдің құтылдың, екі секірдің құтылдың, үшіншіде тұтылдың (Ы.Алтынсарин.). Күшік асырап, ит еттім, Ол балтырымды қанатты. Доссыз ауыз тұшымас (Абай).

Мақал-мәтелдер тұрақты тіркестердің бір түрі.

Өнер-білім туралы мақал-мәтелдер

Өнерлі өрге жүзеді.

Өнерді үйрен де жирен.

Ата көрген оқ жонар, ана көрген тон пішер.

Білекті бірді жығар, білімді мыңды жығар.

Қына тасқа бітеді, білім басқа бітеді.

Оқыған көп білер.

Ақыл-тозбайтын тон, білім - таусылмайтын кен,

Тіл туралы мақал-мәтелдер

Өнер алды - қызыл тіл.

Тіл тас жарады, тас жармаса, бас жарады.

Шебердің қолы ортақ, шешеннің тілі ортақ.

Сөз тапқанға қолқа жоқ.

Аңдамай сөйлеген, ауырмай өледі

Адамгершілікке байланысты мақал-мәтелдер

Адам болар баланың кісіменен ісі бар.

Адам болмас баланың кісіменен несі бар.

Жақсыда кек жоқ, кектіде тек жоқ.

Жақсыменен жолдас болсаң, ісің бітер,

Жаманменен жолдас болсаң, басың кетер.

Бірлік турасында
Төртеу түгел болса, төбедегі келеді,

Алтау ала болса, ауыздағы кетеді.

Тірліктің күші - бірлікте.

Бірлік болмай, тірлік болмас.

Ел турасында
Басқа елде сұлтан болғанша, өз еліңде ұлтан бол.

Елдің іші - алтын бесік.

Туған жерге туыңды тік.

Өз елім - өлең төсегім.

Отан - оттан да ыстық.

Ит тойған жеріне, ер туған жеріне.

Жері байдың - елі бай.

Ер намысы - ел намысы.

Мәтін бойынша тапсырмалар

1-тапсырма: Берілген мақал-мәтелдердің тақырыбын анықтаңыздар:

Елі сүйгенге өлім жоқ. Өлімнен ұят күшті. Білім арзан, білу қымбат. Ойнап сөйлесең де, ойлап сөйле. Доссыз өмір - тұзсыз ас. Түйедей бойың болғанша, түймедей ойың болсын.
2-тапсырма: Берілген мақалдардың жалғасын табыңыздар:

Олақ өзгеге сенсе...

Ер жігіт ел үшін туады...

Оқу білім бұлағы...

Асыл тастан шығады...

Ашуың келсе, қолың тарт...

3-жаттығу. Берілген сөйлемдерді аударыңыз.

В окрестностях Кокчетава находится высоченная гора. Стрела, пущенная с земли, не достигает ее вершины. Поэтому прозвали гору «Окжетпес» - не достичь стрелой. Нет человека , который не удивился бы высоте этой горы. Вблизи она похожа на воздвигнутую кладками ступенчатую возвышенность. На ней растут даже сосны и ели, которые невозможно вырастить и при обычных посадках.

4-жаттығу. Төмендегі сөйлемдердің түрлерін ажыратыңыз. Орыс тіліне аударыңыз.

Сен бүгін үй тапсырмасын орындадаң ба? Қалада үлкен үйлер көп. Алақай, бүгін мен бес алдым! Кешке киноға барасың ба? Сен кешікпей кел. Мұғалім сыныпқа кірді. Әттең, сен келмей қалдың! Тыныш отырыңдар.

5-жаттығу. Берілген сөйлемдерге синтаксистік талдау жасаңыз.

М.Әуезов жиырма жасында «Еңлік-Кебек» трагедиясын жазды. Жүсіпбек Аймауытов – қазақ романдарының негізін салушылардың бірі. Мұстафа Шоқай- Ақмешіттің перзенті. Атасы Темір қайтыс болғаннан кейін Ұлықбек 15 жасында әмірші болады. Кигіз үйдің іші төртке бөлінеді.

6-жаттығу. Жай сөйлемнің әрбір түріне 5 мысал жазыңыз.

3 сабақ . Сөйлем мүшелері. Сөйлем мүшелері туралы түсінік. Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері. Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері.

Сөйлем мүшесінің белгілері: 1) толық мағыналы сөз болуы керек; 2) сөйлемдегі басқа сөзбен байланысып тұруы керек; сөйлем мүшелерінің бірінің сұрауына жауап беруі керек.

Сөйлем құрамында тұрса да, сөйлем мүшесі бола алмайтындар: 1) шылау, одағай сөздер, көмекш етістіктер; 2) қаратпа сөздер.

Сөйлем мүшелері құрамына қарай дара және күрделі мүше болып бөлінеді.

Толық мағыналы бір сөзден болған мүшені дара мүше дейміз. Мысалы: Бізде спортшы жастар көп.

Күрделі сөзден, тұрақты тіркестен не сөз тіркесінен болған мүшені күрделі мүше дейміз. Мысалы: Кешке шейін (күрделі сөз) балықшылар судан екі рет (сөз тіркесі) ау шығарды.

ТҰРЛАУЛЫ МҮШЕ
БАСТАУЫШ – сөйлемде атау септігінен тұрып, іс-оқиғаның иесін білдіреді. Сұрақтары: Кім? Не? Кімі? Несі? Кімім? Нем?	БАЯНДАУЫШ – бастауыштың жай-күйін, оқиғаның қай шақта болғанын білдіріп, сөйлемді тиянақтап тұрады. Қай сөз табынан болса сол сөз табының сұрағына жауап береді.

БАСТАУЫШТЫҢ ЖАСАЛУЫ

Сөз табы	Шарты	Мысалдар
Зат есім	Кез келген з.е.	Базаралы Апанасты қатты ұнатқан жүзбен қарап отыр (М.Ә.).
Есімдік: жіктеу, сілтеу, өздік, белгісіздік, жалпылау	Зат есім орнына қолданылатыны	Сіздер бізге көп нәрсе үйреттіңіздер. Бұл – көктем желі. Өзіңіз ақын екенсіз ғой?! Бәрі де осы келісімге ден қойды. Әркімдер тілек-ұсыныстарын айтты.
Сын есім	Заттану	Үлкендер бала мінезіне сүйсініп қалды.
Сан есім		Үшеуі суыт жүріп кетті. Сегіз екіге бөлінеді.
Етістіктің: есімше, тұйық түрі	Заттану	Оқыған білер әр сөзді (Абай). Оқу инемен құдық қазғандай.

Бастауыш құрамына қарай екіге бөлінеді

Дара бастауыш

(Бір сөзден болады)

Күрделі бастауыш

(Екі не одан да көп сөздер болады)

Ұлжан – тартымды болумен қатар, сыншы да ана.

Жасалу жолдары:

1.Сөз тіркесінен:

Кеншілер сарайы адамға лық толы.

2.Негізгі сөз бен көмекші есімнің байланысынан:

Ырыс алды - ынтымақ. Еңбек түбі – береке.

3.Заттанған күрделі сын, сан есімдер және етістіктің есімше тұйық етістік тұлғаларынан:

Жиырма бес маған қайтып келсе ғой.

БАЯНДАУЫШТЫҢ ЖАСАЛУЫ

Сөз табы	Мысалдар
Етістік	Шопандар қалашығында электр шамы жарқырайды. Оқушылардың ең басты міндеті – жақсы оқу.
Зат есім	Дәрігер – ардақты мамандық.
Сын есім	Біздің қатарымыз болаттай берік.
Сан есім	Бұлар он бес.
Есімдік	Біздің қақпан әне.

Баяндауыш құрамына қарай екіге бөлінеді

Дара баяндауыш

(Бір сөзден болады)

Күрделі баяндауыш

(Екі не одан да көп сөздер болады)

Қорықтағы басты тұлға – қорықшылар.

Жасалу жолдары:

1.Сөз тіркесінен:

Ұзақ ауданы – облыстың ең жарық ауданы.

2.Күрделі етістіктен. Ауыл мәдениеті де өсіп келеді.

3. Күрделі сан есімнен. Биыл жасым отыз сегізде.

4. Тұрақты сөз тіркесінен жасалады. Шошығанынан шешесі есінен танып қалыпты.

СӨЙЛЕМНІҢ ТҰРЛАУСЫЗ МҮШЕЛЕРІ

Анықтауыш

Зат есімнен болған мүшеленің сын – сипатын анықтап тұрады. Сұрақтары: қандай? қай? кімнің? ненің? неше? нешінші? қанша? қайдағы? қашанғы?

Анықтауыштың жасалу жолдары

сын есім	есімдік	Зат есім	Сын есім	есімше
Зерделі қыздың зерек ойы қиядағы жұмбақты іліп әкетті. Олар шалғай ауылдарды аралап шықты.	Бұл сөз оған қатты әсер етті. Кейбір аңдар ертемен азықтануға шығады.	Өзен бойында қора-қора қой жайылып жүр. Олар ағаш есікті сындырып ішке кірді.	Оныншы сыныпта бұл тақырыптарды өткен едік. Волейболды алты ойыншы ойнады.	Айтқан сөзің дәл келсе, саған сыйлығым бар. Оқығаннын беті жарық.

Анықтауыш құрамына қарай екіге бөлінеді:

Дара анықтауыш

( бір сөзден тұратын анықтауыш)

Мысалы. Ұлыған қасқырды көріп зереқұтымыз қалмады. Сары жапырақтар жерге түсіп жатыр. Баланың даусы естіледі.

Күрделі анықтауыш

(кемінде екі сөзден тұратын анықтауыш)

Жасалу жолдары:

Тұрақты тіркестен:

Олардың қыл өтпестей татулығы елге үлгі - өнеге болып отыр.

2. Күрделі сөзден:

Қара торы бірінші келді.

Қолында сары-қызыл гүлдер бар.

Толықтауыш

Іс-оқиған заттық мағына жағынан сиппатайды.

Сурақтары: кімге? неге? кімді? нені? кімде? неде? кімнен? неден? кіммен? неммен? (атау мен ілік септіктерінен басқа септіктердің сұрақтарына жауап береді.)

Толықтауыш құрамына қарай

Дара толықтауыш

(бір сөзден тұратын толықтауыш)

Мысалы: Жіңіше бір қос ат келеді. Оны ешкімге көрсетпе.

Күрделі толықтауыш

(кемінде екі сөзден тұратын толықтауыш)

Жасалу жолында:

Тұрақты тіркестен:

Қорыққанда Отанын сататын су жүректерден қорқу керек.

2.Күрделі сөзден:

Олар аттарды қара торысын таңдап алды.

Толықтауыш мағынасына қарай

Тура толықтауыш

(табыс септік тұлғасындағы толықтауыш)

Мысалы: Оны ешкімге көрсетпе. Мен кітап оқыдым.

Жанама толықтауыш

(барыс, табыс, шығыс, көмектес септіктері тұлғасындағы және туралы, жөнінде, жайында шылауларымен тіркесіп келген сөздер тұлғасындағы толықтауыш)

Екі қарт кісімен амандастым. Оның ұзақтан келе жатқандарға көзі түсті. Сабақта жарыс туралы сөйлестік.

Пысықтауыш

Сөйлемде Іс – қыймылдың тнрлі белгісін (мекенін, мезгілін т.б) анықтайтын мүше. Сурақтары: қайда? Қайдан? Қалай қарай? Қашан? Қашаннан бері? Қалай? Қалайша? Қайтіп? Неліктен? Не үшін? Неге? Не мақсатпен? Қаншалықты?

Пысықтауыш мағынасына қарай:

түрі	мекен	мезгіл	Себеп - салдар	Сын - қымыл	Мақсат
ережесі	Іс - әрекетінің болу орынын, мекенін білдіреді.	Іс - әрекетінің мезгілін білдіреді.	Іс - әрекетінің себебін білдіреді.	Іс - әрекетінің жүзеге асу амалын, мөлшерін білдіреді.	Іс-әрекеттің мақсатын білдіреді.
сұрағы	Қайда? Қайдан? Қалай қарай?	Қашан? Қашаннан бері?	Неліктен? Не үшін? Неге?	Қалай? Қалайша? Қайтіп? Қаншылықты?	Неге? Не мақсатпен?
мысал	Олар жоғары көтерілді. Ауылға қарай аттылы біреу келе жатыр.	Түске шейін оның жанында болды. Олар қыс бой осы аймақтан шықпады.	Кешке амалсыздан үйге қайттым. Ол Отаны үшін жанын қиды.	Оны зорға далаға алып шықты.	Оқу үшін қалаға келді. Біз әдейі жарыстық.

Мәтін тапсырмалары

Мәтінді еркін аударма түрінде орыс тіліне аударыңыз.

Мәтінді оқып шығып әңгімелеп беріңіз.

Мәтінді бірнеше бөлімге бөліп, әрқайсысына тақырып ойластырып, алған тақырыптарыңызды негіздеңіз.

«ЖЕТІ ЖАРҒЫ»
Қазақ хандығының ішкі, сыртқы жағдайы қиындағын кезде Жәңгір ханның баласы Тәуке хан қырық жылға жуық уақыт хан болды. Қазақ елінің басын біріктіру мақсатында қазақ билері Төле, Қазыбек, Әйтекемен бірлесе отырып, ХҮІІІ ғасырдың бас кезінде «Жеті жарғы» қазақ заңдарының жиынтығын жасады. Заң жинағында қазақ өмірінің басты-басты төмендегідей салалары қамтылған.

Бірінші – жер дауы. Көшпелі халықтың өмірінде жердің шешуші маңызы бар. Қыстау, жайлау, жайылым, қоныс мал баққан елдің атадан балаға қалдыратын еншісі. Жер – тіршілік ортасы, ата-бабасынан бері иеленіп келген халықтың келісімінсіз басқаға беруге, сатуға болмайды.

Екінші сала – үй ішіндегі тіршілікке, сол отбасындағы адамдардың өзара қатынасына байланысты. Әке мен бала, ене мен келін, үлкен мен кіші арасындағы қарым-қатынас. Әсіресе үлкенді сыйлауға, ата-ананы құрметтеуге, жастарды адамгершілікке, имандылыққа тәрбиелеуге баса көңіл бөледі.

Үшінші сала – ұрлыққа, барымтаға кедергі қоюды көздейтін, халықты адалдыққа, таза еңбекпен күнелтуге бағыттайтын заңдар.

Жарғының төртінші саласы – ел мен ел, халық пен халық, ру мен ру арасындағы дау-жанжалдарды әділдікпен шешуді мақсат етеді.

Бесінші топқа – ел бірлігін сақтауға, Отанын қорғауға, сыртқы жауға тойтарыс беруге, жасақ құруға, сардар сайлауға бағыттайтын баптар жатады.

Жарғының келесі бір тармағы - құн дауына арналған. Айыр көмей, жез таңдай атақты үш төбе би «Қанға қан», «Қанды кек», «Ескіден келе жатқан жау» дегенде бірден ойға оралатын қатыгездікті жұмсартудың жолын қарастырған. Онсыз да өлімнің аз емес екенін, жаттан жат емес жақыннан жау іздемеу деген ізгі ниетпен өлім жазасын жұмсартып, құн төлеумен ауыстырған.

Есте сақтайтын сөздер

Жер дауы

Адамгершілік

Адалдық

Әділдік

Имандылық

Барымта

Еңбекпен күнелту

Жасақ құру

4 сабақ. Сөйлемнің бірыңғай мүшелері. Жалпылауыш мүше. Айқындауыш мүше.

СӨЙЛЕМНІҢ БІРЫҢҒАЙ МҮШЕЛЕРІ

Қызметі мен сұраулары ортақ болып, өзара салаласа байланысқан екі не одан да көп мүшелерді сөйлемнің бірыңғай мүшелері дейміз.

жүктеу 0,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 2