Имени с. Аманжолова

Жағдайды басқарумен және дәл анықтауымен қойылған ғылыми

тәжірибенің негізі, ғылыми зерттеудің маңызды бөлімі эксперимент болып табылады. Эксперимент сөзі латын тілінен Experimentum- тәжірибе, үлгі деген сөзінен шыққан. Ғылыми тілде және зерттеу жұмысында «эксперимент»термині, әдетте мына түсінік қатарынан тұрады: тәжірибе, мақсатты бағытталған қадағалау, тану объектісін қайта қарау, ерекше жағдайда олардың жүзеге асуын ұйымдастыру, болжамдарды тексеру.

Эксперименттің негізгі мақсаты болып зерттелуші объектінің қасиеттерін шығару, гипотеза дұрыстығын тексеру және ғылыми зерттеу тақырыптарын терең жаттау.

Экспериментті құру және ұйымдастыру олардың жүзеге асуын анықтайды. Әртүрлі ғылыми өндірісте өтетін эксперименттерге химиялық, биологиялық, физикалық, психологиялық, социальдық және т.б. эксперименттер жатады. Оларды құрылу жағдайында әдістер бойынша: табиғи және жасанды; зерттеу мақсаты бойынша: іздеуші, шешуші, бақылау, констатировалық, жаңартушы; өткізуді ұйымдастыруы бойынша: зертханалық, өндірістік және т.б.; көрініс және жатталушы объекттің құрылымы бойынша: қарапайым және күрделі; зерттеу объектісіне ішкі әсер ету сипаттамаға қарай: заттық, энергетикалық, ақпараттық; зерттеу объектісімен бірге эксперименттік зерттеудің өзараәсер ету заттарының сипаттамасына қарай: кәдімгі және моделді; экспериментте зерттеулушінің моделінің түріне қарай: материалды және ойланылған(мысленный); факторладың санына қарай: бірфакторлы және көпфакторлы; бақылаушы мәндерге қарай: пассивті және активті; жатталушы объект немесе көрініс сипаттамасына қарай: технологиялық, социометриялық және т.б. Сонымен қатар классификация үшін басқа да белгілер қолданылуы мүмкін. Аталған белгілер санынан табиғи экспериментте зерттеу объектісінде тәжірибелерді өткізу табиғи жағдайда жүзеге асады. Көбіне оларды биологиялық, социальдық, педагогикалық және психологиялық ғылымда қолданылады. Жасанды эксперимент жасанда жағдайда құрылуда яғни олар табиғи және техникалық ғылымдаода кеңінен қолданылады. Жаңартушы экспериментке объект компоненттері арасының қатынасы және жаңа қатынасты құрумен немесе зерттелуші объект арасын және басқа да объекттер арасын құруда қозғалған гипотезаға сәйкес зерттеу объектісінің функциясы және құрылымыеың белсенді өзгеруі жатады. Констатировалық эксперимент көбіне анықталған ұсыныстарды тексеру үшін қолданылады. Бұл эксперимент процесінде факторлар тізімі анықталған зерттеу объектісі және қорытындылардың әсерлесу қатынасы қаралады. Бақылаушы экспериментке күткен тиімділікті және әсер ету сипаттамасын, жағдайын есепке алып, зерттеу объектісінің ішкі әсер ету қорытындысын бақылау жатады. Іздеушуі эксперимент егер жатталушы көрініске әсер етуші факторлар классификациясы қиындық туғызса қолданылады. Бұл эксперимент қорытындысы бойынша факторлар мәндері құрылады. Шешуші экспермент екі немесе бірнеше бірдей гипотезалар көптеген көріністермен келіскен жағдайда фундаменттік теориясын негізгі ережелерінің дұрыстығын тексеру үшін қолданылады. Бұнда көбіне гипотезалардың біреуін дұрыс деп шешу көп қиындықтарға әкеледі. Зертханалық эксперимент зертханалық жағдайда типтік құралдарды, арнайы моделдеуші қондырғыларды, стендтерді, құрал-жабдықтарды және т.б. қолдану арқылы жүзеге асады.
№11 дәріс. Эксперименатордың жұмыс орны және оны ұйымдастыру