Ылым тарихы мен философиясы

 
 
151 
ақпараттың  мәні  анықталады.  Шеннон  теориясында  ақпаратқа 
кибернетикалық көзқарас қалыптасты: бірінші кезекте ақпаратты берудің 
коды  мен  арнасы,  идеясы  қойылды.  Қазіргі  кезде  ақпаратқа 
кибернетикалық  көзқарастың  дамуы  үш  негізгі  бағытта  өтуде:  нақты 
жүйелердің  ақпараттық  құрылымдарының  талдауы  (техникалық, 
физикалы,  биологиялық,  әлеуметтік  т.б.);  ақпараттық  бейнелеудің 
ұстанымдарын 
қалыптастыру; 
информатиканың 
техникалық 
бағдарламалық құралдарының ұстанымдарын қалыптастыру. 
      1960 жылдардың басында Ю.А.Шрейдер басқаруды оңтайландыру 
жолында 
нысандағы 
ақпараттың 
құрамының 
байлығы 
мен 
құрылымдығы  оның  қабылдануы  мен  тиімділігіне  тигізетін  әдістерін 
ұсынды.  Осылай  Шрейдердің  ақпараттық  семантика  теориясы  пайда 
болды.  Оның  Шеннон  теориясынан  айырмашылығы  болды.  Шрейдер 
теориясында  ақпаратты  алушы  және  жинақтаушы  қабылдағышқа, 
сонымен бірге оның семантикалық (мәндік) мағынасын бағалауға басты 
назар аударылады. Ақпарат берудің арнасы туралы мәселе екінші орынға 
кетеді.  Семантикалық  теориясының  негізгі  идеясы  –  мәндік  ақпаратты 
оның сыртқы ақпараттың әсерімен өзіндік семантикалық тұрғыда өзгеру 
деңгейін бағалау. 
      Сыртқы  ақпарат  көздерінен  мәлімет  алу  үшін  қабылдағыш-жүйе 
минимальді  білім  қорын  игеруі  қажет,  оны  Шрейдер  «тезаурус» 
(айқындалған  бастапқы,  «босағалық»    ішкі  ақпарат  )  деп  атайды.  Егер 
осы  «босағалық  ақпарат»  болса,  онда  жүйе  өз  тезаурусын  кеңейтіп, 
сырттан  алған  ақпаратпен  қаныққан  деңгейге  жетеді.  Бұл  тізбекті 
адамның ақпаратты қабылдауы мысалымен түсіндіруге болады. Мысалы, 
сіздің  сыртқы  ақпарат  көзіңіз  –  философия  ғылымының  тарихынан   
төменгі сынып оқушысы ешқандай пайдалы ақпарат ала алмайды (оған 
оның  бастапқы  тезаурусы  жеткіліксіз)  жоғары  сынып  оқушысы  біраз 
ақпарат  алады,  ал  осы  пәнді  оқитын  студент  немесе  аспирант  өзіне 
барынша мол ақпарат алуға қабілетті. 
      Заманауи  зерттеулерде  екі  түрлі  ақпарат  бар:  ішкі  (құрылымдық 
ақпарат) – кез-келген  жүйенің ұйымдасқан түрі  және  сыртқы  ақпарат  – 
жүйені ұйымдастыру құралы. 
      Құрылымдық  ақпарат – жанды және жансыз табиғатқа тән және ол 
жүйедегі іріктеу, тіркеу (фиксациялау) және түйіндеу нәтижесінде апайда 
болады.  
      Сыртқы  ақпарат  –  кез-келген  жүйенің  ұйымдастырылу  құралы; 
бейнелеумен тығыз байланысқан қатыстық, оперативті ақпарат. Егер бір 
нысанда  келесі  нысанның  ықпалымен  өзгерістер  болып  жатса,  онда 
бірінші  нысан  екінші  нысандағы  ақпараттың  жеткізушісі  болады. 
Шеннонның  теориясы  ақпараттың  сыртқы  аспектісін  қарастырса, 
Шрейдердің семантикалық көзқарасы ішкі ақпаратты бейнелейді. 

 
 
152 
      «Ақпарат»  түсінігінің  көпқырлығы  мен  көпмазмұндылығы  оны 
жалпы  ғылыми  категория,  әмбебап  (универсальді)  субстанция  ретінде 
сипаттайды. «Ақпарат – генерализациялы-фундаментальді түпнегіз (ауа, 
су,  жер,  сәулелер,  ғарыштық  сәулелер)  кодтық-ұялық  кеңістіктің 
заттануы мен дематериализациясы арқылы пайда болады». 
      Ақпараттың 
негізгі  қасиеттері:  мінсіздік,  қабылдағыштық, 
сарқылмаушылық, 
тасымалданушылық, 
әмбебаптық, 
жоғары 
жылдамдықта тасымалдауда қысылу қабілеті, толымдық, қол жетімділік, 
актуальдығы. 
      Сонымен,  ақпарат  –  күрделі,  көп  қырлы  құбылыс.  Информатика, 
кибернетика  (грек  тілінен  аударғанда  басқару  шеберлігі)  –  күрделі 
динамикалық  жүйелерді  басқару  заңдылықтарын  зерттейтін  ғылыммен 
өте  тығыз  байланысты.  Бұндай  жүйелер  қатарыда  тірі  ағзалар  да, 
әлеуметтік 
және 
техникалық 
құралдар 
да 
қарастырылады. 
«Кибернетика» терминін алғаш рет ғылымға енгізген француз математигі 
және  физигі  А.Ампер  өзінің  ғылымдар  классификациясында  қоғамды 
басқару ғылымы түрінде қолданған. 1948 жылы Н.Винер кибернетиканы 
басқару  туралы  теориялық  түсініктердің  жиынтығы  деп  қарастырды. 
Оның  «Кибернетика  және  қоғам»  еңбегінде  басқару  үрдістерін 
оңтайландыру үшін автоматты жүйелерге көп көңіл бөлініп, тек басқару 
туралы емес, қоғамды компьютерлендіру мәселелері де көтеріле бастады. 
      1950-60  жылдары  кибернетиканың  дамытқан  Ресей  академиктері 
А.И.Берг  пен  В.М.Глушковтар  халық  шаруашылығы  мен  мемлекеттің 
қорғаныс  қабілетін  күшейту  үшін  компьютерлендіру  мен  байланыс 
желілерін  дамыту  қажеттілігін  дәлелдеді.  М.В.Ломоносов  атындағы 
Мәскеу  мемлекеттік  университетінде  И.Г.Петровский  мен  А.Н. 
Колмогоровтардың ат салысуымен кибернетика және есептеуіш техника 
факультеті  ашылды.  Содан  кейін  осындай  сипаттағы  факультеттер  мен 
бөлімдер  Ресейдің  алдыңғы  қатарлы  техникалық  ЖОО-нда  ашылды. 
1983  жылы  наурызда  СССР  Ғылым  Академиясының  Жалпы  жылдық 
жиналысының  шешімімен  Академияның  жанынан  информатика, 
есептеуіш техника мен автоматтандыру бөлімі құрылды. 
      Кибернетиканың  негізінде  жүйелер  мен  ақпараттың  жалпы 
теориясы  жатыр.  Есептеуіш  техниканың,  роботтехниканың  дамуымен 
көптеген мәліметтер жинақталып, кибернетиканың бірыңғай теориялары 
жасалды. «Кибернетиканың мақсаты – байланыс пен басқарудың тілі мен 
техникалық құралдарын шығару, сонымен қатар олардың спецификалық 
көріністеріне  түсінік  беру  үшін  тиісті  идеялар  қорын  табу»,-  деп 
кибернетиканың  негізін  салушы  Винер  жазған.  Кибернетикада  жүйе  – 
бір-бірімен байланысты бөлшектердің жиынтығы, ал ақпарат – жүйенің 
келесі бір  жүйеде  көрініс табуы.  Мұндай көрініс физикалық бөлшектер 
мен  құбылыстар  негізінде  жасалады.  Бірақ  мұндай  ақпарат  физикалық