112
ұғым келісілген әрекет, үздіксіз ынтымақтастық, бірлесіп пайдалану
деген мағынада қолданылады.
1973 ж. неміс ғалымы Г. Хакен өзін-өзі ұйымдастыру мәселелеріне
арналған бірінші конференцияда сөз сөйлеп жаңа пәннің ашылғанын
айтады, содан сол жыл синергетиканың туған жылына айналды. Г.Хакен
синергетиканың негізін қалаушы корпоративтік құбылыстардың сан
қилы жүйелерде байқалатындығына назар аударады: астрофизикалық
құбылыс, фаралық өзгерістер, гидродинамикалық тұрақсыздықтар,
атмосфералық циклондардың құрылуы, популяция динамикасы, тіпті
мода құбылыстары. өзінің «Синергетика» деген классикалық еңбегінде
ғалым астрофизикадан социологияға дейінгі көптеген пәндерде бір
жүйенің жеке бөлшектерінің кооперациялары қалайша макроскопиялық
құрылымдарға немесе функцияларға әкелетінін үнемі байқайтынымызды
айтады.
Синергетика көбінесе макромасштабтық деңгейде күшті өзгеріске
ұшырайтын жүйенің құрылымдары немесе функциялары орын алатын
жағдайларда жиі көрініс табады. Әсіресе синергетиканы өздігінен
ұйымдасудың жалпылама шартталған процесстерімен жүйелер саласы
немесе оның бөлшектері қалайша өзгеріске ұшырайтындығы мәселесі
қызықтырады.
Хакен жаңа пәнді неге синергетика деп атағанын былай түсіндіреді.
Біріншіден, онымен «... нәтижесінде макроскопиялық деңгейде
туындайтын құрылымға және сәйкес қызметтесуге әкелетін көптеген
жүйе салаларының бірлескен әрекеті зерттеледі». Екіншіден, ол әртүрлі
ғылыми пәндердің өздігінен ұйымдасу жүйесінің жалпы қағидаларын
іздестіреді. 1982 ж. Ресейде өткен синергетикалық конференцияда жаңа
ғылымның нақты басымдылықтары көрсетілді. Г.Хакеннің айтуынша,
тар мамандырылған білім салаларындағы дағдарысқа байланысты
ақпаратты біршама аз сандағы заңдарға концепцияға немесе идеяларға
дейін қысқарту керек дейді. Ал синергетика осындай талпыныстардың
бірі, ғалымның ойынша, табиғаты жағынан әртүрлі жүйелер өзіндік
ұйымдасу қағидасын қолданады. Ендеше әңгіме синергетиканы іздеп
табуға бағытталған табиғи және әлеуметтік процестердің ортақ
детерминанттары жөнінде болу керек.
Осылайша синергетика өкімді ғылыми концепциялардың бірі болып
табылады. Оның пәні ретінде өзіндік ұйымдасу процесі спонтандық
құрылым танылады. Синергетиканың негізін қалаушы идеясы - теңсіздік
жаңа ұйымдастық пайда болу қайнар көзі деп танылады, яғни тәртіп.
(Порядок из Хаоса) деп аталған (М., 1986)
Тәртіптіліктің туындауы материяның өздігінен ұйымдасуына
теңестіріледі. Жүйе әрқашанда ашық және сыртқы ортамен энергия
алмасады. Ол сыртқы орта параметрлеріне тәуелді.
113
Әржатпайтын күрделілікке уақытша және кеңістікте параметрлер
жатады. Ал себепті хаос деп сызықтық емес жүйенің жүріс - тұрысын
айтады. Нәтижесінде тұрақтылық жойылуы мен хаосқа әкелудің бірнеше
себептері мен жағдайларын атап көрсетуге болады: бұлар дыбыстар,
сыртқы кедергілер, жағымсыз факторлар. Хаостіліктің қайнар көзі
ретінде кейде еркіндіктің неше түрлілігімен байланыстырады. Себебі ол
абсолютті кездейсоқ салдардың туындауына әкеледі. Хаосты тудыратын
жағдайларға қозғалыстың қағидалары, тұрақсыздығы жатады. Екі жақын
жағдайлар сыртқы әсер етудің стохастикасына жауап бере отырып,
дамудың әртүрлі траекториясын тудыруы мүмкін.
Қазіргі кездердегі зерттеулер хаотизация процесіне дәстүрлі
көзқарасқа елеулі толықтырулар енгізуде. Әлемнің посткласикалық емес
бейнесінде хаос деструкция қайнар көзі ретінде емес, спонтандық
құрылымгенездің себебі ретінде болуы мүмкін материалдық
әрекеттесудің алғашқы тұрақсыздығынан туындаған жағдай ретінде
кірген. Соңғы теориялық көзқарас бойынша хаос тек нысанасыз масса
ғана емес, сол сияқты аса ұйымдасқан себеп сол ретінде суреттеледі.
Ғалымдар хаосты кездейсоқ бөлу сипатталатын кеңістіктік және
уақыттық параметрлерді корреяциялаудағы уақытты қайталанбайтын
тұрақсыз траекториядағы үнемі қайталанбайтын қозғалыс дейді.
Адамдар арасындағы қатынас әлемінде хаостік құрылымдарға теріс,
ал тәртіпке оны қарау қалыптасқан. Әлеуметтік тәжірибе хаосқа қарсы
экспанцияны
жүзеге
асырады.
Оған
жағымсыз
баға
беріп
методологиялық талдаудан тыс шығарғысы келеді. Бұл рационалистік
утопиямен тоталитарлық тәртіпті құрумен түсіндіріледі. Яғни, толық
тәртіптік орнату және оны көшті қажеттілікпен қолдау.
Соңғы ғылыми - теориялық сана бұл қатынасты өтіп, басқа
хаотизация процесінің қазіргі синергетикалық парадигмадағы рөлі мен
маңызының құрылымдық ұғымын ұсынады. Хаос және тәртіпте де
құрылымдық терминдер де спонтандықтың дамуын талқылау тек жаңа
табиғи
ғылымдық
және
философия
методологиялық
талдау
жасандыларымен ғана қақтығыспай, ол ежелгі тарихи - философиялық
дәстүрге қарама - қарсы келеді. Гесиодтан бастап хаос барлығын
қамтушы және тудырушы бастама деп саналады. Антикалық санадан
көрінбейтін және байқалмайтын хаос нысан беруші күшке ие делінген.
Жиырмасыншы ғасыр өткеннен кейін мұндай антикалық әлемтану,
ғылымдардың айтуы бойынша динамикалық хаосты ашу - бұл
қозғалыстың жаңа түрлерін ашу дейді. Хаос туралы ғылым бұл жағдай
емес процесс туралы, болмыс емес қалыптасу туралы ғылым.
Құрылымтану мен хаотизацияның өзара байланыс тек циклдік нұсқаумен
емес, сол сияқты бинарлық пен қосымшалық қатынасын ескертумен
көрсетілген. Тәртіп пен хаостың арақатынасының бинарлық құрылымы
Достарыңызбен бөлісу: |
