221
53. Дж.Реале, Д.Антисери. Западная философия от истоков до наших
дней. Спб, 1994. т.1.
54. И.М. Бахтин. Эстетика словесность творчества. М., 1986.
55. Әлікенова К.Н. Қазіргі өркениет және ғылым ерекшелігі. – «V
Қасымжанов оқулары» - Алматы, -2011.
222
ГЛОССАРИЙ
1. АБСОЛЮТ ( лат. absolutus - шартсыз, шексіз) - идеалистік фило-
софияның ұғымы, барлық бардың (сущее) біртұтас, жалпы, бастаусыз
және шексіз деп пайымдалатын, кез-келген салыстырмалы және шартты
болмысқа қарсы қойылатын рухани алғашқы бастауын білдіреді.
2. АБСОЛЮТТІК ИДЕЯ - Гегель философиясының негізгі категориясы,
универсумды толық күйінде, шартсыз, нақты және тұлғалық жалпылық
күйінде білдіреді (яғни, субъектіні де, субстанцияны да).
3. АБСОЛЮТТІК
РУХ - Гегельдің философиялық жүйесінде
абсолюттік идеяның өзіндік санасын жүзеге асыратын рух дамуының
қорытынды звеносы.
4. АКСИОЛОГИЯ - құндылықтар туралы ілім, адам қызметінің
бағытталғандығын,
адамның
іс-қылықтарының
мотивациясын
анықтайтын жалпы маңызды принциптердің философиялық теориясы.
5. АҚИҚАТ - танушы субъектінінің объектіні дәл күйінде бейнелеуі,
оны өмірде бар күйінде, адамның өзінен және оның санасынан тыс және
тәуелсіз көрсетуі; сезімдік, эмпирикалық тәжірибенің, ұғымдардың,
идеялардың, пікірлердің, теориялардың, ілімдердің және диалектикалық
дамушы дүниенің тұтас бейнесінің объективтік мазмұны.
6. АНТИНОМИЯ (грекше - заңның өзіне өзі қайшы келуі) - 1) зат
туралы екеуі де қайшылықты пікірлердің бірлігі, бұл пікірлердің
логикалык негізделуі бірдей дәрежеде нанымды бола алады; 2) идеяны
немесе заңды дәлелдеп тұжырымдауға тырысқанда пайымдалатын
жойылмайтын қайшылық.
7. АНТРОПОЛОГИЗМ - философиялық концепция, оның өкілдері
"адам" ұғымын негізгі көзқарастық категория деп қарастырады және
табиғат, қоғам, ойлау туралы түсініктер жүйесін тек осы категория
арқылы ғана жасауға болады деп тұжырымдайды.
8. АПЕЙРОН (ареігоп - шектелмеген) - шексіз. Анаксимандрдың
пікірінше, формасы жоқ алғашқы зат, барлық заттар осы апейрондардан
құралған. Натурфилософтар апейронды алғашқы бастау деп қабылдады.
Платон мен пифагоршылар оны материяның синонимі ретінде түсінді.
9. АПОРИЯ (грекше арогіа - тығырық) - көне грек философиясында
шешімі қиын немесе шешілмейтін мәселелерге байланысты
қолданылған ұғым.
10. АПОСТЕРИОРИ (лат. a posteriori - келесіден) - тәжірибеден
алынатын білім.
11. АПРИОРИ (лат. a priori - тәжірибеге дейін) - тәжірибеге, іс-әрекетке
дейін, оған тәуелсіз танылатынды білдіретін ұғым.
12. АРАЛАСУ – қазақ дүниетанымының категориясы, жеке
адамның
223
ғана емес, жалпы қазақ халқының өмір кеңістігінде өзінің
туысқандарымен, отандастарымен, адамзаттың басқа өкілдерімен бірге
өмір сүру тәсілі.
13. АРХАТ - Көне Үнді философиясының ұғымы, "жауды жеңуші"
дегенді білдіреді. Архат деп нирванаға жеткен, сананың тыныш ағынын
бұзатын құштарлық-құмарлық сезімдерін жеңген адамды атайды.
14. АСЫЛ АДАМ, БЕКЗАТ АДАМ (ЦЗЮНЬ-ЦЗЫ) - адамгершілігі
жоғары, жан-жақты жетілген, "алтын ортаға" жеткен, ізеттілік,
шыншылдық, сақтық секілді қасиеттерге ие және басқа адамдардың
адамгершіліктік жетілуіне көмектесуші адам. Конфуциийдің пікірінше,
мұндай қасиеттерге мемлекетті билеуші, басқарушы адам ие. Бұл
ұғымға қарсы ұғым - "Төмен адам" ұғымы.
15. АТМАН - бұл ұғымның бірнеше мағынасы бар: "мен", "өзімді",
"дене". Бірақ атман ұғымының ең басты мағынасы - индивидуальдік
және универсалдық космостық психикалық болмыс ретіндегі "адам".
Осы мағынада атман бүкіл бар болып отырғанның генетикалық және
субстанционалдық бастауы, негізі және соңы. Атман рухани және
денелік деп бөлінеді делінгенмен, ол көбіне ақыл-ойдан, сөз бен
тыныстан тұратын рухани бастау ретінде, "брахман" ұғымымен бірдей
деңгейде түсініледі.
16. АРХЕТИП - алғашқы образ, идея. Архетиптер аналитикалық
психологияда инстинктілермен қатар "ұжымдық бейсаналылықтың"
қатпарларында болатын және жалпыадамзаттық символиканың негізін
құрайтын, туа біткен психикалық құрылымдар болып табылады.
17. БЕЙСАНАЛЫ (бессознательное) - кең мағынасында - субъектінің
санасында жоқ психикалық процестердің, операциялардың және
жағдайлардың жиынтығы. Бұл психикалықтың сана құбылыстарынан
сапалық жағынан өзгеше ерекше саласы. Бейсаналы шын мақсаттары
мен салдарлары сана деңгейінде түсінілмейтін жеке және топтық мінез-
құлықты сипаттайды. Фрейд бейсаналыны сананың қызметіне қарама-
қарсы аса зор күш ретінде көрсетеді.
18. БИЛIK - әлеуметтік қатынастар формасы, адамдар мен әлеуметтік
топтардың қызметі мен тәртібінің сипаты мен бағытына экономикалық,
идеологиялық және ұйымдастырушылық-кұқықтық механизмдер
аркылы, сонымен қатар беделдің, дәстүрлердің, күш көрсетудің
көмегімен ықпал ете алу қабілетімен сипатталады. Басқару және бағыну
принципіне негізделген қатынастар биліктің мәні болып табылады.
19. БОЛМЫС - санадан тәуелсіз өмір сүретін объективті дүниені
білдіретін философиялық ұғым, Кең мағынасында болмыс, бірдеңенің
жалпы түрде өмір сүруін білдіретін жалпы және абстрактілі ұғым.
20.
БҰЛЖЫМАЙТЫН
ИМПЕРАТИВ
(категориалды императив) - Кант
философиясының ұғымы, жалпыға бірдей, жеке принципке (максиме)
Достарыңызбен бөлісу: |
