Ылым тарихы мен философиясы

 
 
224 
қарама-қарсы,  міндетті  түрде  орындалуға  тиіс  мінез-құлықтық 
адамгершіліктік ереже. 
21.  ВЕРИФИКАЦИЯ  -  ғылыми  тұжырымдардың  ақиқаттылығын 
оларды  эмпирикалық  тексерудің  нәтижесінде  анықтауды  білдіретін 
методологиялық ұғым. 
22.  ВОЛЮНТАРИЗМ  (  лат.  voluntas  -  воля  (жігер),  Ф.  Теннис  1883 
жылы  енгізген  термин)  -  философиядағы  идеалистік  бағыт,  жігерді 
болмыстың  жоғарғы  принципі  ретінде  қарастырады.  Рухани  болмыста 
жігерді бірінші орынға қоя отырып, волюнтаризм барлық заттың негізі 
ретінде  интеллект,  ақыл-ойды  танитын  интеллектуализмге  (немесе 
рационализмге) қарсы тұрады. 
23.  ГЕНЕЗИС  (грекше  genesis  -  шығу,  қалыптасу)  -  шығу,  қалыптасу, 
пайда  болу,  туындау,  белгілі  бір  жағдайға,  түрге,  затқа,  құбылысқа 
әкелетін даму дегенді білдіреді. 
24.  ГУМАНИЗМ  (латынша  humanitas  -  адамшылық)  -  адамды  басты 
құндылық деп танитын антропологиялық бағыт. Бастауын көне Римнен 
ал-ғанымен, жеке бағыт ретінде Ренессанс дәуірінде қарқынды дамыды. 
25.  ҒЫЛЫМ 
ФИЛОСОФИЯСЫ  -  ғылыми-танымдық  қызметтің 
сипаттарын  зерттейтін  философиялық  бағыт.  Тарихи-мәдени  контексте 
ғылым  философиясының  басты  проблемалары  мынадай:  а)  ғылыми 
білімнің  бірлігі  идеясы  және  онымен  байланысты  дүниенің  ғылыми 
тұтас  бейнесін  қалыптастыру  міндеті,  детерминизм,  себептілік 
ұғымдарын, 
динамикалық 
және 
статикалық 
зандылықтардың 
арақатынасын  сараптау;  б)  ғылыми  зерттеудің  құрылымдық 
сипаттамалары  -  анализ  бен  синтездің,  индукция  мен  дедукцияның, 
логика  мен  интуицияның,  жаңалық  ашу  мен  негіздеудің,  теория  мен 
фактінің  арақатынасы;  в)  демаркация  проблемасы  -  ғылым  мен 
метафизиканы,  математика  мен  жаратылыстануды,  әлеуметтік-
гуманитарлық  және  жаратылысты  ғылымдық  білімді  бөлу;  ғылыми 
білімді  негіздеу  проблемасы,  верификация  жасауды  сараптау;  д) 
ғылыми-зерттеу  парадигмаларын  қарастыру;  е)  ғылыми  білімді 
гуманизациялау мәселесі. 
26.  ДАО  -  дұрыс  жол,  космостық  және  адамгершіліктік  заң,  Қытай 
философиясының  басты  категориясы,  ол  басқа  категориялардың  бәрін 
қамтиды.  Дао  өзінен  өзі  дамитын  универсумнің  жоғарғы  принципі, 
барлық бар нәрселердің алғашқы бастауы, дүниенің генетикалық бірлігі 
ретінде  түсіндіріледі:  бәрі  одан  туындайды  және  бәрі  оған  қайта 
оралады. Сонымен қатар, дао - универсалдық зандылық: Көктің өзі дао 
заңдарына  бағынады,  яғни,  адам  Жер  мен  Көк  зандары  арқылы  дао 
жолымен  жүреді,  адамның  өмірлік  мақсат-міндеті  -  даоны  игеру,  яғни, 
дұрыс өмір сүру. 

 
 
225 
27.  ДЕКОНСТРУКЦИЯ 
- 
мәтінге  қатысты  ерекше  стратегия, 
"деструкцияны"  да,  реконструкцияны  да  қамтиды.  Термин  метафизика 
дәстүрі ретіндегі  европалық дәстүрді  қайта түсінуді білдіреді, мұндағы 
басты нәрсе бұзу емес, позитивті мән құрастыру. 
28.  ДЕМИФОЛОГИЗАЦИЯ  -  діни  философтар  мен  теологтар  қасиетті 
мәтіндерді қазіргі заман тіліне аударғанда қолданатын методологиялык, 
тәсілдерді белгілеуге арналған термин. 
29.  ДЕСТРУКЦИЯ  -  философиялық  онтологиялық  конструкциялардың 
негіздемелерін айқындау.  Деструкция, бір жағынан алғанда, антикалық 
дәстүр ашқан, кейін ұмытылыңқыралған мүмкіндіктерді ашады, екінші 
жағынан  -  болмысты  өз  бетімен,  шегіне  жете  түсінуге  бағыттайды. 
Тарихи-философиялық  контексте  деструкция  адамның  өзінің  нақты 
уақытында  өз  мәнін  табатын  өзекті  өмір  сүру  мүмкіндіктерінің  бірі 
ретінде түсініледі. 
30.  ДЕФИНИЦИЯ  -  заттың  маңызды  ерекшеліктерін  немесе  ұғымның 
мағынасын,  мазмұнын  және  шекараларын  айқындайтын  қысқаша 
логикалық анықтама. 
31.  ДИАЛЕКТИКА  -  табиғаттың,  қоғамның,  адамның  және  ойлаудың 
жалпы зандары туралы ғылым. 
32.  ДИСКУРСИВТІ  -  пайымдық,  логикалық,  тікелей  емес,  сезімдік, 
тікелей, интуитивтіден өзгеше. 
33.  ДҮНИЕНІҢ  ДІНИ  БЕЙНЕСІ  -  негізгі  элементі  -  жалғыз  Құдай 
бейнесі  (монотеистік  діндер)  немесе  құдайлар  санының  көптігі 
(политеистік  діндер).  Қай  уақытта  болмасын,  барлық  діндер  біздің 
эмпирикалық  шындық  өз  бетімен  өмір  сүре  алмайды  және  өзін-өзі 
қамтамасыз  ете  алмайды,  тек  жаратылған,  себебі  ол  екінші,  нағыз, 
ақиқат шындықтың - Құдайдың жемісі, проекциясы деп есептейді. 
34.  ДҮНИЕНІҢ  ҒЫЛЫМИ  БЕЙНЕСІ  -  шындықтың  жалпы  қасиеттері 
мен  зандылықтары  туралы  түсініктердің  іргелі  ғылыми  түсініктерді, 
принциптерді  және  теорияларды  жалпы  қорыту  мен  синтездеу 
нәтижесінде құрастырылған тұтас бейнесі. 
35.  ДҮНИЕНІҢ  ФИЛОСОФИЯЛЫҚ  БЕЙНЕСІ  -  көптүрлі.  Бірақ  бәрі 
адам  және  дүние  қатынасының  төңірегінде  қалыптастырылған.  Бұл 
қатынас  материалистік  немесе  идеалистік,  диалектикалық  немесе 
метафизикалық,  объективистік  немесе  субъективистік  тұрғыдан 
түсінілуі мүмкін. 
36.  ДХАММА (пали тілінде) немесе Дхарма (санскрит тілінде) (dharma) 
-  бірнеше  мағынаға  иеұғым.  Ең  әуелі  Будда  ілімі,  рухани  білімнің 
квинтэссенциясыдегенді 
білдіреді, 
ар-ұждан, 
адамгершілікілімі, 
әділеттілік, міндет, заң, табиғат, діни қағида және тағы басқа ұғымдарды 
біріктіреді.  Төмен  Дхарма  қарапайым  деңгейдегі  құбылыстардың 
әрекетін, ал Жоғары Дхарма болмыс зандылықтарының асқақ деңгейде 

 
 
226 
әрекет  етуін  түсіндіреді.  Тағы  бір  мағынасы  -  болмыстың  элементтері. 
Әлемдік  процесс  -  себептерден  туындайтын  және  өшуге  бағыт  алған 
нәзік, өткінші 72 дхарма-элементтердің өзара әсер етуі және оның соңғы 
нәтижесі -абсолюттік тыныш күйге, сөнуге жету. 
37. ДІН  ФИЛОСОФИЯСЫ  -  кең  мағынасында  -  дінге  қатысты 
философиялық  ұстанымдардың,  оның  табиғаты  мен  функциялары 
туралы концепциялардың, құдайылықтың өмір сүруінің философиялық 
негіздемелерінің, сонымен қатар, оның табиғаты және дүние мен адамға 
қатынасы  туралы  философиялық  пайымдаулардың  жиынтығы;  тар 
мағынасында  -  құдайылық  пен  дін  туралы  автономдық  пайымдау, 
философиялық пайымдаудың ерекше типі. 
38. ЕЛЕСТЕТУ  -  1)ертеректе  қабылданған  заттың  немесе  құбылыстың 
бейнесі; 2) елестету арқылы жасалған бейне. 
39. ЖАН (грекше psyche, латынша anima) - көне грек философтарының 
түсінігінде  дене  мен  материяға  қарама-қарсы  субстанция,  психикалық 
құбылыстардың,  сезімдер  мен  ұмтылыстардың,  тірі  мақұлықтың  негізі 
және оның санасының талпыныстарының жиынтығы. 
40. ЖАТТАНУ  –  бастапқы  бірліктің  бұзылуының  нәтижесінде 
қалыптасатын,  субъект  табиғатының  жұтандануына,  өзгеруіне, 
бұрмалануына әкелетін субъект пен оның қандай да бір функциясының 
арасындағы қатынастар; сонымен қатар, осы бірліктің бұзылуы процесі. 
41. ЖІГЕР  -  адамның  белгілі  бір  іс-әрекеттерді  орындауға  саналы, 
мақсатты түрде ұмтылысы. 
42. ИДЕАЛДЫ  -  объективті  шындықтың  субъективті  бейнесі,  адамның 
мақсатқа  негізделген  қызметі  процесінде  туындайды  (субъективтік 
идеализм).  
43.ИДЕЯ  -  философиялық  термин,  "мән",  "мағына"  дегенді  білдіреді 
және ойлау және болмыс категорияларымен тығыз байланысты. 
44. ИММАНЕНТТІ - затқа, құбылысқа немесе процеске ішкі тән қасиет 
немесе зандылық. 
45. ИНТЕНЦИОНАЛДЫҚ  -  феноменологияда  -  сананың  дүниеге 
мәнқалыптастырушылық  (смыслообразующая)  ұмтылысы  сананың 
затқа 
мәнқалыптастырушьлық 
қатынасы, 
түйсіктердің 
заттық 
интерпретациясы. 
46. 
ИНТЕРПРЕТАЦИЯ  -  тарихи-гуманитарлық  ғылымдарда  - 
мәтіндердің  мәндік  мазмұнын  ұғынуға  бағытталған  мәтінді  түсіндіру; 
математикалық 
логикада, 
логикалық 
семантикада, 
ғылым 
философиясында  -  формальдық  тілдің  сөйлемдерінің  мағынасын 
анықтау. 
47.
 
ИНТЕРСУБЪЕКТИВТІЛІК
 
–
 
субъектінің  құрылымы,  субъектінің 
индивидуальдік  көптігіфактісіне  жауап  береді  және  олардың 
қауымдастығы мен коммуникациясының негізі ретінде көрінеді.