Ылым тарихы мен философиясы

 
 
227 
48. ИНТУИТВИЗМ  -  философиялық-методологиялық  ұстаным,  болмыс 
пен  танымның  соңғы  негіздемесі  ретінде  шындықтың  субъект  пен 
объектіге бөлінуін жоятын, затқа тікелей, "тірі" енуді таниды. 
49. ИНТУИЦИЯ  -  білімді  дискурсивті  туындатусыз  және  дәлелдеусіз, 
проблемалық ситуацияны тұтастай қамту арқылы тікелей алу процесі. 
50. ИНЬ  ЖӘНЕ  ЯН  (қытайша)  -  этимологиялық  мағынасы  "төбенің 
немесе  өзен  жағасының  көлеңкесі  мен  күнгейі"  дегенді  білдіреді.  Инь 
мен Ян дүниедегі ретсіздіктерді тәртіпке келтіруші Көк пен Жер күштері 
ретінде  қарастырылады.  Олар  бір-біріне  қарама-қарсы,  бірақ  олардың 
үндесіп,  бірігуі  бар  нәрсенің  бәрін  басқаратын  адамды  дүниеге  әкелді, 
Инь  -  дүниенің  рациональдік,  "әйелдік"  бастауы,  Ян  -  бейсаналық,  "ер 
адамдық"  бастауы  деп  түсініледі.  Қытай  философиясында  Инь  мен 
Янның өзара әсерінен табиғат құбылыстары да, қоғамдағы өзгерістер де 
туындап отырады деп тұжырымдалады. 
51. ИРРАЦИОНАЛДЫ  -  ақыл-ой  шеңберінен  тыс,  логикалық  ойлау 
арқылы жету мүмкін емес, рациональдіге қарама-қарсы. 
52. ИРРАЦИОНАЛИЗМ  -  философиядағы  идеалистік  ағымдарды 
белгілейтін  термин.  Иррационализм  рационализмге  қарама-қарсы, 
таным  процесіндегі  ақыл-ойдың  мүмкіндіктерін  терістейді  немесе 
шектейді  және  дүниені  танудың  негізі  ретінде  ақыл-ой  жете  алмайтын 
немесе  оның  табиғатына  қарсы  бірдеңені  түсінеді,  болмыстың  өзін 
логикаға қарсы, иррациональдік сипатта деп тұжырымдайды. 
53.  ИСТОРИЦИЗМ  -  тарихи  білімнің  логикалық-методологиялық, 
гносеологиялық және көзқарастық проблемаларын алдыңғы қатарға шы-
ғаратын философиялық ағым. 
54.  ҚАБЫЛДАУ  -  материалдық  дүниенің  заттары  мен  процестерінің 
сыртқы  құрылымдық  сипаттарының  сезім  мүшелеріне  тікелей  әсер 
ететін сезімдік бейнесі. 
55.  КАЛАМ  (арабша  калам  –  сөз)  -  ортағасырлық  мұсылман 
философиясының  бағыты,  ислам  дінінің  принциптерін,  негізгі 
көзқарастарын  зерттеп,  түсіндіруді  және  қорғауды  мақсат  еткен. 
Каламды спекулятивтік теология деп те  атайды, бұл жерде  спекуляция 
деген  тәжірибеден  тыс  жатқан  заттар  туралы  білімге  ойлау  арқылы 
жетуді білдіреді. 
56.  КАРМА  -  "іс-әрекет",  көне  Үнді  философиясының  ұғымы.  Ең 
мардымсыз деген іс-әрекеттің өзі бүкіл өмір ағымына әсер етеді де, бұл 
себеп,  -  жақын  уақытта  болсын,  не  біраз  уақыт  өткен  соң  болсын,  - 
міндетті түрде салдар туғызады, ол жақсы немесе жаман болуы мүмкін. 
Жағымды істердің нәтижесінде бақыт пайда болады, ал жағымсыз істер 
азап, қасірет әкеледі. Осы адамгершілік зандылығы карма деп аталады. 
57. КАТЕГОРИЯ  -  шындықтың,  пікірлердің  және  ұғымдардың  жалпы 
және  қарапайым  формалары,  олардан  басқа  ұғымдар  туындайды. 

 
 
228 
Сонымен қатар, категориялар таным объектілері болмысының алғашқы 
және негізгі формалары. 
58. КЕҢІСТІК  -  материя  болмысының  формасы,  оның  көлемін,  барлық 
материалдық  жүйелердегі  элементтердің  өзара  әсерін  және  болмыстың 
кеңістіктік-универсалдық,  жалпы  категорияларын  сипаттайды.  Кеңістік 
бір  уақытта  бірге  өмір  сүріп  отырған  объектілердің  орналасу  тәртібін 
білдіреді. 
59. КЛЕРИКАЛИЗМ ( латынша clericalis - шіркеулік) - католик шіркеуі 
мен  оның  басшысының  беделін  көтеруге  және  күшейтуге  бағытталған 
талпыныстар жиынтығы. 
60. КОСМОС (грекше - Ғалам) - хаосқа қарама-қарсы, реттелген, тұтас, 
жүйелі  құрастырылған  бірлік  ретінде  түсінілетін  әлем,  дүние.  Дүниені 
реттілік пен үйлесімділіктен тұратын космос деп ең алғаш рет Пифагор 
атады. 
61. КРЕАТИВТІЛІК  -  шығармашылықты  тұлғаның,  процестің,  өнімнің 
мәдениет  универсумын,  индивидтің  тәжірибесін  немесе  әлеуметтік 
маңыздылығын өзгертуде көрінетін тудырушы қабілеті. 
62. КРЕАЦИОНИЗМ  -  дүниені  жаратылыстан  жоғары  тіршілік  етуші 
жаратқаны туралы діни ілім. 
63. КРИТИЦИЗМ - философиялық және ғылыми-теориялық ойлауға тән 
ұстаным,  методологиялық  әдіс.  Критицизм  ақиқат  білімнің  қатаң 
логикалық өсуін қамтамасыз ететін универсалдық метод жоқ, сондықтан 
ғылымның  міндеті  -  ізденіс  және  формальдық-логикалық  тәсілдердің 
көмегімен жалған теорияларды теріске шығару деп пайымдайды. 
64. КІСІЛІК  -  қазақ  дүниетанымының  категориясы,  адамгершілігі  мол, 
ағайын-бауыр,  дос-жаран  арасында,  жалпы  қоғамда  беделді  адам  болу 
дегенді білдіреді. 
65. ҚОЗҒАЛЫС  -  материяның  маңызды  атрибуты,  өмір  сүру  тәсілі. 
Табиғат  пен  қоғамда  жүріп  жатқан  процестердің  бәрі  қозғалыс  болып 
есептеледі.  Ең  жалпы  түрде  алсақ,  қозғалыс  -  кез-келген  өзгеріс, 
материалдық  объектілердің  өзара  әсері  және  олардың  күйлерінің 
ауысуы. 
66. КӨЗҚАРАС  -  метафизикалық  ойлау  мен  зерттеулер  нәтижелерінің 
жиынтығы, объективті дүниеге және ондағы адамның орнына, адамның 
өзін қоршаған ортасы мен өзіне деген қатынасын білдіретін пікірлерінің 
және  олардан  туындайтын  өмірлік  ұстанымдардың,  сенімдерінің, 
идеяларның, құндылықтық бағыттарының жүйесі.  
67. КУМУЛЯТИВИЗМ  -  ғылым  философиясының  методологиялық 
ұстанымы,  білімнің  дамуы  ақиқат  білімдердің  қордаланған  мөлшеріне 
жаңа ережелерді біртіндеп қосу арқылы жүреді деп есептейді. 
68. ЛИБИДО  (лат.  libido  -  құмарлану,  қалау,  ұмтылу)  -  Фрейд 
қалыптастырған  психоанализдің  негізгі  ұғымдарының  бірі.  Фрейдтің 

 
 
229 
түсінігінде  либидо  сексуалды  сипаттағы  құмарлық,  көбіне  бейсаналы 
түрде болады. 
69. ЛОГОС  (грекше  сөз  және  мән-мағына)  -  Гераклит  болмыстың 
тұтастығын,  тұрақтылығын  және  гармониясын  бейнелеу  үшін  енгізген 
философиялық  субстанционалдық  термин;  ой,  ұғым,  ақыл-ой, 
дүниежүзілік зандылық мағыналарында түсініледі. 
70. МАТЕРИЯ  -  (лат.  material  -  зат)  -  дүниеде  өмір  сүріп  отырған 
объектілер  мен  жүйелердің  бәрінің  шексіз  көптігі,  кез-келген 
қасиеттердің,  байланыстардың,  қатынастардың  және  қозғалыстың 
формаларының субстраты. 
71. МАХИЗМ  -  XX-  ғасырдың  басында  Мах,  Авенариус  және  олардың 
шәкірттерінің  және  К.Пирсонның  еңбектерінде  ұсынылған  ғылым 
философиясы мен методологиясындағы субъективтік-идеалистік бағыт. 
72. МӘДЕНИЕТ - адам қызметін ұйымдастыру мен дамытудың ерекше 
тәсілі,  материалдық  және  рухани  еңбектің  нәтижелерінде,  әлеуметтік 
ережелер  мен  мекемелер  жүйесінде,  материалдық  және  рухани 
құндылықтарда,  адамдардың  табиғатқа,  өзара  және  өздеріне 
қатынастарында көрінеді. 
73.  МӘДЕНИЕТ  ФИЛОСОФИЯСЫ  -  мәдениетті  оның  тарихи 
қалыптасуын  және  құрылымдық  ерекшеліктерін  толық  қамти  отырып 
зерттейтін философиялық пән. 
74. МЕНТАЛИТЕТ  -  ұжымдық  және  жеке  сананың  терең  деңгейі, 
бейсаналыны  да  қамтиды.  Менталитет  -  индивидтің  немесе  әлеуметтік 
топтың  іс-әрекетке,  ойлауға,  дүниені  белгілі  бір  түрде  сезінуге  және 
қабылдауға  дайындығының,  ұстанымдарының  және  бейімділігінің 
жиынтығы. 
75. МЕТАФИЗИКА  -  бірінші  түсінігі  (аристотель  бойынша)  - 
болмыстың,  білімнің  және  мәдениеттің  тәжірибеден  жоғары 
принциптері мен бастаулары туралы философиялық ілім. Екінші түсінігі 
-  диалектикалык  материализм  метафизиканы  диалектикаға  қарама-
қарсы,  болмыстың  қайшылықтар  арқылы  өзіндік  сапалы  дамуын 
терістейтін, дүниенің біржақты, тек ойдағы бейнесін құрастыруға бейім 
философиялық  метод  деп  есептеді.  Қазірігі  кезенде  бірінші  мағынасы 
басымырақ. 
76.  МЕТОД  (грекше  metodos  -  жол,  зерттеу)  -  таным  жолы,  белгілі  бір 
мақсатқа  жету  тәсілі,  шындықты  теория  немесе  практикалық  деңгейде 
меңгеру әдістерінің жиынтығы. 
77. МЕТОДОЛОГИЯ - қандай да бір ғылымда қолданылатын танымдық 
құралдардың, 
методтардың, 
әдістердің 
жиынтығы. 
Танымдық 
және 
практикалық-өзгертушілік 
қызметті 
ұйымдастырудың 
алғышарттары мен принциптерін, құралдарын зерттейтін білім саласы.