Ылым тарихы мен философиясы

 
 
21 
1.4   ХІХ ғ. позитивистік  
        философиясындағы 
         ғылым ұғымы
 
ғылыми  ізденістерін  көріп  отырмыз.  Әмбебап-математикалық  амал 
сияқты  Декарттың  да  қарапайым  ғылыми  көзқарасы  оның 
философиялық-методологиялық оқытуларын жалғастыруда.  
 
Ғылыми 
таным 
методологиясын 
дайындау барысындағы көрнекті орын 
позитивизмге  тән.  ХІХ  ғасыр  ғылыми 
зерттеулері 
физиканың 
дамуына 
ықпал жасады. Жаңа бөлімдер пайда болды, олар: электр тоғы туралы 
оқулықтар; магнетизм; жаңартылған жылу теориясы; оптика. Физика 
математикамен тығыз байланыста дамып отырды, ол тек Ньютонның 
ғана  заңдарына  сүйеніп  қана  қоймай,  сонымен  бірге  Ж.Л.Лагранж 
және  П.С.Лапластың  да  зерттеулеріне  сүйенген.  Математикалық 
есептеулер  мен  тәжірибесіне  сүйенген  нақты  білімді  Сен-Симон 
«позитивті білім» деп атаған.  
        Егер  ХVII  ғасыр  ғылыми  революция  классикалық  метафизика 
(Р.Декарт, Г. Лейбниц) шеңберінде енгізілсе, онда ХІХ ғасыр ғылыми 
прогрестің  философиялық  контексі  ретінде  антиметафизикалық 
ағымдар  дами  бастаған.  Өнеркәсіптің,  құрылыстың,  сауданың, 
мемлекеттік басқарудың дамуы жаңа мамандарды талап етті, олардың 
білімдері  қабілеттеріне  сай  болуы  тиіс  еді.  Позитивті  білім  –  білім 
беру  жүйесінде  де  қажет  болды.  Осының  барлығы  жаратылыстануға 
қажетті  натурфилософияның  аяқталуын  білдіретін.  Жеке  ғылым 
қоғамдастығында  кейбір  өкілдерде  Гегельдік  және  «дәстүрлі» 
философияның қажеті жоқтығына байланысты ойлар туа бастады. 
Позитивизм өзінің дамуында үш кезеңнен өтті:  
-  ХІХ  ғасырдың  басы  –  ХІХ  ғасырдың  аяғы  –«бірінші 
позитивизм» (О.Конт, Дж.С. Милль, Г. Спенсер) - классикалық; 
-  1920 жылға дейін – «екінші позитивизм» (Э. Мах, Р. Авенариус)      
эмпириокритицизм;  
-  1920 жылдан бастап –«үшінші позитивизм» (М.Шлик, Б. Рассел, 
Р. Карнап, К. Поппер және .б.)  логикалық позитивизм. 
Позитивизмнің  бірінші  даму  кезеңі.  Позитивизмнің  негізін 
қалаған  француз  философы  Огюст  Конт        (1798-  1857). 
«Позитивтік  философия  курсы»  атты  жұмысында    ол 
интеллектуалдық дамудың үш даму кезеңін анықтады: 
1. Теологиялық, мұнда жоғарғы күштер қызметі басым болған; 
2. Метафизикалық,  мұнда  құбылыстар  абстрактілі  негіз  бойынша 
түсіндірілетін; 
3. Позитивті  (ғылыми),  мұнда  табиғат  феномендерін  алынған 
заңдылықтар негізінде түсіндіруге болады. 

 
 
22 
  Ғылымның  даму  нәтижесінде  адам  санасы  сенімнен  жоғары 
болуы  тиіс,  ғылым  діннен,  оң  білім-  теология  мен  метафизикадан 
жоғары  болуы  тиіс.    Конттың  философиясының  негізі  болжамы 
осыдан туындады. 
Конттың  пікірі  бойынша  позитивті  білім    барлық  білімнің  негізі 
болып есептлінеді. Сондықтан, позитивті ғылым –сипаттауға болатын 
шынайылық  туралы  ғылым.  Ғылымның  мақсаты  –  заңдылықтарды 
зерттеу,  өйткені  тек  заңдылықтар  болашақты  болжауға  мүмкіндік 
береді және біздің белсенділігімізді табиғат  пен қоғамның  өзгерісіне 
бұра алады.  
        Соңғы  мәселені  шешу  үшін,  Конт  «әлеуметті  физиканы»,  яғни 
ғылыми әлеуметтануды құруды қажет көрген.  
Философ  пікірі  бойынша  позитивті  білім  әрқашан  қатысты,  өйткені 
қабылдау  процесі  –  тек  құбылыстардың  уақытша  тізбектілігі  және 
олардың  кеңістіктік  координациясы.  Осыдан  фактілердің  жиынтығы 
имманентті  болып  табылады.  Имманенттілік  көзқарасы  бойынша  – 
позитивті  ғылым  қағидасы  метафизикаға  қайшы  келеді.  Конт 
метафизикалық  категорияларды  қолдануға  қарсы  шыққан  болатын, 
олар 
«абсолютті 
субстанция», 
«абсолютті 
объект», 
«трансценденттілік» және т.б., себебі аталған талпыныстар  абсолютті 
рухтың  құпиялы  әсерін  айқындайды,  ал  ол  өз  кезегінде  теолого-
физикалық ойлауға тән қасиет болып табылады.  
        Бірақ,  нақты  фактілермен  қатар  Конт  абстрактілі  түсініктердің 
болуын  да  мойындайды.  Математикалық  формулалар  көмегімен 
ғылым құбылыс әлемінің уақытты тізбегі мен кеңістікті қатынастарды 
тіркейді.  Табиғи  заңдылықтарды  ретке  келтіру  мақсатымен  Конт 
ғылымдар  классификациясын  құрған  болатын.  Осы  классификация 
бойынша 
ғылым 
қарапайымдылық 
абстрактілік 
дәрежесіне 
байланысты  кеміте  орналасқан  –  математика,  астрономия,  физика, 
химия,  биология, әлеуметтану.  Олардың  жүйелі  реті  құбылыстардың 
қарапайым ретіне сәйкес келеді және ол позитивті білімнің даму ретін 
сипаттайды.  Математика  бірінші  орынды  иеленді,  өйткені  ол  ең 
қарапайым  объектілер  туралы  ғылым,  ол  абстрактілі  және  позитивті 
ғылыми  пән  ретінде  бірінші  болып  қалыптасқан.  Әлеуметтану, 
фундаментальды пәндердің ең соңғысы, өйткені ол өте күрделі, нақты 
және тарихи жағынан кейіннен қалыптасқан ғылым болып табылады. 
Әлеуметтану, басқа пәндерге қарағанда қатаң заңдылықтарды көбірек 
қажет  етеді,  себебі  ол  күрделі  құбылыстармен  көп  байланысты. 
Екінші  жағынан,  оның  әр  түсінігі  байланыстар  жүйесіне  кіреді,  ал 
олар үнемі кеңейіп, нығайып отырады. 
            Конт  жіктемесінде  философия  ескерілмеген,  өйткені  оның 
пікірінше «ғылым өздігінен философия болып табылады». Философия 

 
 
23 
міндеті – «әрбір ғылым руханилығын ашу, олардың байланысын және 
қатынастарын  анықтау,  позитивті  әдіске  сәйкес  қағидаларын  қосу». 
Сонымен, философия ғылымдар методологиясына байланысты.  
           Джон  Стюарт  Милль  (1806-1873),  Конт  ізбасарларының  бірі. 
Оның  пікірі  бойынша  философия  ғылыми  болуы  тиіс  және  оның 
құрылымы  әдістерді  ғана  қамтып  қоймай,  сонымен  қатар  дәлелдерді 
де  қамтуы  тиіс.  Милль  еш  априорлы  немесе  интуитивті  білімді 
мойындамаған.  Әр  білімнің  негізіне  тәжірибе  салынған.  Милль 
айтқандай,  «Тәжірибе  шындықтың  өлшеуіші  және  критерийі  болып 
келді  және  ол  оның  шеңберінен  еш  аспауы  тиіс.  Милль  үшін 
индукция  білімді  алудың  түбегейлі  әдісі  болып  табылады.  Ол 
индуктивті  логиканың  заңдылықты  жүйесін  құруға  тырысқан.  Оның 
көзқарасы бойынша логиканы оқыту ретінде қабылдау қажет және ол 
метафизикамен  философиядан  алшақ  болуы  тиіс.  Ғылыми 
рационалдылық  –  адамның  ғылым  көмегімен  бағындырған  шыңы, 
олар  артта  керексіз  және  ескірген  діни  және  метафизикалық  ойлау 
формаларын  қалдыру  керек.  Милль  дәлелді  негіз  ретінде 
ұсынғанымен,  ол  біздің  тарихымыздан  алшақтағанымызды  білдіреді, 
бірақ  ол  кейінгі  маңызды  гносеологиялық  және  логикалық 
мәселелердің орын алуын мүмкін етеді. 
Осы  уақытта,  дайын  білімнің  құрылымына  сүйене  отырып 
Милль  ғылымды  философиядан  бөледі  және  олардың  арасындағы 
шекараны 
қатал 
демаркациялық 
сызыққа 
айналдырады. 
Н.Г.Чернышевскийдің  сөзімен  айтқанда  ХІХ  ғасырдың  екінші 
жартысының орыс ғалымдарының көбісі белгілі бір кезеңде Конттың 
философиялық шығармаларының әсерінде болды, олар онда ғылымға 
адал  жалғыз  философиялық  жүйені  көрді.  Көбірек  ерген  орыс 
позитивистері–Н.К.Михайловский  (1842-1904),  П.Л.Лавров  (1823-
1900),  В.В.  Лесевич  (1837-1905),  Н.И.  Кареев  (1850-1931)  және 
басқалары.  Әлем  туралы  оңтайлы  білімдерді  реттеу  әдістерін, 
иррационализм мен қорқынышқа әсер ететін әдістерді олар тура осы 
позитивті философиядан іздеді.  
Конт,  Спенсер,  Милльдің  позитивтік  жүйелері  шынайлықты 
механикалық  түсінудің  принциптеріне  сүйенетін  әлемнің  ғылыми 
суретін  құрастырды.  ХІХ-ХХ  ғасырлардың  шекарасындағы  табиғи-
ғылыми  білімнің  прогресі  кванттық  физиканың  дамуымен 
байланысты  механикалық  методологияны  сұрақ  астына  алды  және 
бұрынғы  әлемнің  суретін  бұзды.  Зерттеулер  барысында  ғылыми 
тәжірибелердің  және  адамның  сезім  мүшелерінің  арасындағы  
тәуелділік  анықталды.  Позитивизм  бұрын  тек  қана  метафизикалық 
болып  саналған  мына  сұрақтарды  қарастыруға  тиіс:    табиғат  туралы 
таным,  объект  пен  субъект  арасындағы  қатынас,  психикалық  және