f  күшпен эсер етіп,  /

па тец мәнді кабылдайды (соцгысы /о-ден аспайтындай 
жағдайда). Бул жерде /0 тыныштық үнкеліс күшініц ен 
үлкен мәнін көреететінін байқау қиын емес.
І 
Іыотоныыц үшімші заңына сәйкес 
2
дснеге дс шама- 
сы жағынан fYa күшіне тсц, бірақ оған қарама-қарсы 
бағытта болатып f',ft тыныштық үйкеліс күші (45-сурет-
те пупктнрмеп көрсетілгеп) псер етстінін сскерткені- 
міз жөп.
Егер f сыртқы күші шамасы жагынан /0-тсн артық 
болса, дене сырғанай бастайды, сонымен 'қатар оның 
үдеуі қорытқы екі күшпен: сыртқы f және шамасы қан- 
дай жағдайда болсын сырғанау жылдамдығына тәуелді 
болатын сырғанау үйкелісінің күші fYn -лен анықталады. 
Бұл тәуелділіктің сипаты үйкелетін беттердің табиғаты- 
меп және күйімен анықталады. Үйкеліс күшініц жыл- 
дамдыққа тәуелділігініц жпі кездесетін түрі 46-суретте 
көреетілген (ось бойымен үйкеліс күшіпіц проекциялары 
мен бойымен сырғанау өтетін бағыт жылдамдықтары 
салынған; бұл екі проекцияның да таңбаларының қара- 
ма-қарсы болатыны айқын). График тыныштық жағ- 
дайын да, сырғанау жағдайын да қамтиды. Жоғарыда 
ескерткендегідей, тыпыштық үйкеліс күштерінің нольден 
f
о-ге дейінгі шектік мәндері болады; бұл графикте вер­
тикаль кесіндімен бейнеленгсн. Сырғанау үйкеліс күші 
жылдамдықтың артуымен, алғашында кемиді, сонымен 
қатар 
v
нольге ұмтылған кезде оныц шамасы /0-ғе ұм- 
тылады. Жылдамдықтың одам аргы артуьшда ол өсе 
бастайды.
Үйкеліс беттерінің күйі мен табпгаты өзгермеген1 
жағдайда, сырғанау үйкеліс күші іс жүзінде жылдам- 
дыққа тәуелді болмай, / 0 тыпыштық үйкеліс күшінің 
макснмаль мәніне тец болады екен (46, б-сурет).
Құрғақ үйкеліс заңы мынаны тұжырымдайды; ты- 
ныштық макспмаль үйкеліс күші, сондай-ақ сырганау 
үйкеліс күші үйкелетін денелердің. жапасу беттерінің 
шамасына тәуелді болмайды жәнс үйкелісетіл бсттерді 
бір-біріие қысатын, қалыпты қысым күші 
[п
-нің шама­
сына шамалы гіропорцііонал болады екен.
/>!■,=*/„. 
(19.1) 1
1 Беттсрді өзгерту сырга.чау кезіндс бсттсрдіц бедеріи тегістеу, 
қычдыру ся.мдярыпап беттердім тотыгуы т. Г>. геГіеитерге байлііиысты.
67

Үйколіс күшіміц жанасу бсттеріпіи шамасыпа тоуол* 
сіздігі мыиа мысалдаи көрнекі байқалады. Егер тік бұ- 
рышты параллелепипед формасыилағы (кірпіштің фор- 
масыпдагы) дспе баеқа Оір депепі салмак, осорімсн қыс- 
са, оида максимал үйкеліс күшініц шамасы (немесе 
белгілі бір жылдамдықиеи алынгаи сыргаиау үйкеліс 
күіпі) осы деиенің басқа бір денепі қай қырымен үйкей- 
тіиіпе баіілапысты болмайды.
(19.1) 
тецдеудегі олшомсіз пропорциопалдық коэф­
фициент үйкеліе коэффпцііспті доп аталады (тыиыш- 
тыққа пемссе сыргапауга сопкес). Ол үйкелетіп бсттср- 
діц табиғаты мсп күйіпе, дсрбсс жагдайда олардыц 
кедір-бүдырлыгыиа тоуслді болады. Сыргаиау жагда- 
йыпда үйксліс коэффициент! жылдамдық <|>упкцпяеы 
болыгі табылады.
Үйкеліс коэффпцпсптініц шамаеы жөиінде түсіиік 
беру үшін кейбір материалдардың тыныштық үйкеліс 
коэффициенттеріпіц мәпіи келтірелік.
1 т а б л и ц а
Материал
к
/Металл мои моталдиң (м лііллусыі)
0,1 Г) -0,25
Металл мои аглшіыц
0.Г)
Агаш пен агаштыц
0,6)5
Те 
pi мен металдыц.
0,6
Үйкеліс күші табпгатта өте үлкен роль атқарады. 
Біздің күпделікті тіршілігімізде омыц пайдасын жііі бай- 
қаймыз. Жердіц көк тайгақ ксзіпде, жол мен жаяу адам 
табапыпыц пемесс транспорт дөцгслсктерініц арасыпда- 
іы үйкслістіц едоуір кемптіи кезіпдегі жаяу меп тране- 
порттыц басыпаи өтксретіп 
қиыншылықтарып еске 
алайықшы. Үйкеліс күші болмаса, мебельді еденге ше- 
гелеп қоюга тура келер еді, ойтгіесе ол теціздегі шап- 
қалғаи кемедей, едеи болар-болмас тегіс болмагаи ке<- 
де, көлбеулік бағытпеи сыргапай жөпелер еді. Осыгап 
ұқсас мысалдарды оқупіының өзі-ақ келтірс алады.
Көп жағдайларда үйкеліс зпянды да, оны мүмкіиді- 
гініііе әлсірету үшіп шаралар қолдапуга тура кследі. Мо- 
селсн, подшпппиктердеғі үйксліс пемссе дөцгелек вт\л- 
касы мси ось арасыпдағы үйксліс жөпіндс осыпы айтуга 
(болады.
68

Үйкеліс. күшіи а.зайтудағы анағүрлым радикальды 
тәсіл — сырғанау үіікелісін домалау үйкелісімен ауыс- 
тыру. Бүл, атап айтқапда, жазық пемеее нілген беттер- 
діц боііымом цплппдрлі псмесе пілгеи шар торізді дене- 
лер арасында панда болады. Домалау үйкелісі формаль- 
ды түрдс сырганау үйкслісініц заңына бағыиады, бірақ 
бүл жагдайда үйкеліс коэффициента едоуір аз болады.
Түтқырлық үйкелісі және ортаның кедергісі. Тұтқыр- 
лық үйкелістіц қүргақ үйкслістен айырмашылыгы тут- 
қырлық үйкелістің күші полі.гс жылдамдықпоп бір 
уақытта айпалатыпына қарай байқалады. Сондықтан 
емртқы күш қашпалықты аз болғапымсн дс ол түтқыр- 
лы ортаиың қабаттарына салыстырмалы жылдамдық 
береді. Ортаныц қабаттары арасыпдагы үйксліс күші ба- 
гыпатын 
заңдар 
сүйықтар 
мсханикасыпа 
ариалғап 
тарауда Карастырылады.
Бұл параграфта б-із қатты дене мен тұтқыр (сұйық 
немесе газ тәріздее) ортаның арасындағы үйкеліс күшін 
қарастырумен шектелмекпіз. Мынаны ескерте кеткен 
жөн: дененің сұйық немесе газ тәріздес ортадағы қозға- 
лысы кезінде меншікті үйкеліс күшінен басқа, о р т а 
п ы ң к е д е р г і к ү ш і деп аталатын күш пайда бола­
ды,. бұл үйкеліс күшіне Кара­
ганда әлдеқайда мәпдірек бо- 
луы 
мүмкін. Осы күштердің 
туу себептерін толық қарасты- 
рып жатуға мүмкіндіктің жоқ- 
тыгыпан да үйкеліс күші мсн 
ортаныц кедергісі бірдей багы- 
натын, шартты түрде оны уйке- 
ліс күшінің косынды күші деп 
атаймыз, заңып айтып беру- 
мен шектелмекпіз. 
Қысқаша 
айтқанда 
бұл 
заңдылықтар 
төмсндегі жағдайга келтіреді.
Үйкеліс күшінің шамасы дененіц формасы меи өлше- 
міне, дененін бетіпің күйіне, ортага қатысты жылдам- 
дыққа, түткырлык дел дтала^ын ортаныц қасиетіне бай- 
лақысты болады. Дененің үйкеліс күшінің ортага қа- 
тысты жылдамдыгына тнптік тәуслділігініц графпктік 
түрі 47-сурстте көрсстілгсн. Шамалы жылдамдықта 
үйкеліс күші
Іүй = — ^ l V ,
(19.2)
69

жылдамдыгымен сызықтық өссді, мұпдагы «—» таңбасы 
үйкеліс күшіпіц жылдамдыкка карама-карсы жакка ба- 
і' ытт а л tan д ы г ы н б і л д і р е д і.
Ал үлкеп жылдамдықта сызықтық заң квадраттыкқа 
ауысады, яғни үйксліс күші жылдамдык квадратыма 
пропорцпопал өссді.
/үи — — 
k->v~
—— 
(19.3)
1
 
V
k\
және 
к
2 коэффпциенттерінің шамасы (бұларды үй- 
келіс коэффициенттері деи атаса да болады) жоғары 
дәрежеде дененіц формасы мен өлшеміне, оның бетініц 
күйіне және тұтқыр ортаныц қасиетіпе байлапысты бо­
лады. Мысалы, глицерин үшін суға қарағанда аса үлкен 
болады. (19.2) теңдеуініц (19.3)-не көшстін ааңындағы 
жылдамдық мәні осы себсптерге байлапысты болады 
С-КСН.

жүктеу 28,35 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: