И. В. Савельев жалпы физика курсы I том Алматы 2004

күштің эсер ететінін көрсетеді. Денс Жср бетіие қатысты 
тыпыштықта түрганыпда, Р күші денеііі қүлатнай ұстап 
тұрі ан ілмспіц пемссе тіреуіштіц 
f r
роакциясымен1 тең- 
герілігі тұрады (fr = —Р). Ныотониың үшінші заңы 
бойынша дене бұл жагдайда ілмеге немссс тіреуішке — 
іг -ге тец G күшгіен эсер етеді, ягші
С і = Р 
= m g .
Дененің ілмеге немесе тіреуішке эсер ететін G күиіі 
д е н е н і ң с а л м а ғ ы делінеді. Дене мен тіреуіш не­
месе (ілме) Жерге қатысты қозғалмай түрған жағдайда 
ғана бұл күш 
m g-
ге тец болады. Олардың қандай да 
болсын w үдеумен қозғалған жағдайында G күші 
m g
-ге 
тең болмайды. Мұны төмендегі мысалдан тольіғырақ 
түсінуге болады. Айталық, ілме рамаға бекітілген пру-
\о
I
N
3
1
1
/
і
\
т
I
жина түрінде w үдеуі бар денемен бірге қозғалсын делік 
(44-сурет). Сонда дене қозғалысының теңдеуі мына түр- 
де боладыГ
P + fr =mw, 
(18.2)
мұндағы 
f
r — ілменің реақциясы, яғни пружинаның де- 
неге эсер ететін күщі. Ныотонның үшінші заңы бойынша 
дене пружинаға 
f 
г-ге тец к\днпен эсер етеді, мүның өзі 
анықтама бойынша осы жағдайдағы дененің G салма- 
ғын білдіреді. (18.2) теңдеудегі f r реакцияны G күшпен, 
ал Р ауырлық күшін 
mg
көбейтіндісімен ауыстырып, 
мынаны аламыз:
1 Реакция күштері деп берілген денеге оныц қозғальгсып шек- 
тейтін дененіқ эсер еткендегі күшін айгамыз.
63

G = m ( g —
w) 
(18.3)
(18.3) форімуласы жалпы жағдайда депепің салма- 
ғын анықтайды. Бұл формула ілме мсн тіреуіштіц қан- 
дай түріпе болса да орынды.
Дене мен ілме вертикаль бағытта қоағалсын дейік 
[осындай ұиғарымда (44-сурст) орыидалады]
(18.3) 
-ті ілменіц бағытыпда проскциялап, мычаны 
аламыз.
G = m ( g ± w ) .
(18.4)
Бұл өрнектегі 
G, g
және 
w
негізінен сәйкес всктор- 
лардың модульдары болады. « + » таңбасы жогары к а ­
рай бағытталған w «—» тацбасы томен карай баі ыттал- 
гаи w бағытына сәйкес кследі.
(18.4) формуладан G салмак модулы боныпша Р 
ауырлык күшінен кем де, артык та болуы мүмкіп скен- 
дігі байкалады. Ілмесі бар раманың еркін түсуі кезінде 
w = g және дененің ілмеге эсер күші нольге тең болады. 
Осы кезде дененің салмақсыздық күйі басталады. Дви- 
гателі іске косылмай Жерді айнала ұшкан космос ко- 
раблі әлгінде айтылған үдеуі бар еркін түскен рама 
сияқты козғалатын болады, осыпың салдарыиан ко- 
рабльдіц ішіндегі дене салмақс.ыздык куйге, ягнн дене- 
лер өзіне ұшыраған денелерге қысым түсірмейтін күйге 
тап болады.
Мына’ бір жәйтті ескерте кстейік. Р ауырлык күші 
мен G салмақты жиі шатастыра берсміз. Ліұпыц өзі ті- 
реуіштің қозғалмай тұрған жағдайымда Р жоне G күіи- 
терінің шама жағынан да багыты жағыпап да бірдсй 
(екеуі де 
mg-re
тец) болатьшдығымеп түсіндіріледі. 
Алайда екі күштіц де бұл жағдайда әр түрлі денеге тү- 
сетінін еске ұстаган жөн: 
Р
күші денепіц өзіне гүсстін G 
болса, ал 
G
жердің тарту күшінің өрісінде дененің сркін 
қозғалысын шектейтін ілме немесе тіреуішкс түседі. Со- 
нымен катар Р күші ор уақытта mg-re тсц, ол денс қоз- 
ғалып бара жатыр ма, жок олде тыныштықта тұр ма 
оған тәуелді болмайды, ал G салмақ күші ілме мси ті- 
реуіштщ козғалыс үдеуінс тәуелді болады жэне де 
mg-ден артык та кем дс болуы мүмкін, атап айтқанда, 
ол салмақсыздык күйде нольгс айналып отырады.
Дененің массасы мен салмағыиыц арасындағы (13.3) 
қатыс өлшеу аркылы алынғап дене массаларьшың са- 
лыс.тырмалы тәсілін берсді лгші бүл тәсіл бойыншл бір-
64

дей жагдайда (одетте w —0 болгапда) жер бстіпін бір 
пүктесінде аныкталган депо сал мактарыныц катыпаста- 
ры осы деиелердіц массаларыныц қатыпасыпа тси бо- 
лады, ягнп
G
і : 
G: : G2
: 
= ///1 : /;ь : 
т
з :
47-параграфта көрсетілгендей, депепін еркіи түсу 
үдсуі 
g
мем 
Р
салмақ күші сол жердіц ецдігінс байла- 
нысты болады. Сопдай-ак 
Р
жоне 
g
теціз децгейіпіц биік- 
тігіпе баііланысты болады — Жердіц цсіітрінсп алыста- 
гаіі сайьш олар кеми берсді.

жүктеу 28,35 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: