И. В. Савельев жалпы физика курсы I том Алматы 2004

Физикада сондай-ақ СГС-системасы деп аталатык 
бірліктердің абсолют системасы қолданылады. Бүл си- 
стемадағы негізгі бірліктер сантиметр, грамм және се­
кунд.
Кинематикаға біз ендірген-шамалардын; (жылдамдық 
және үдеу) бірліктерІ — негізгі бірліктердің түындыла- 
рьт. Мосслен, жылдамдықтьтң бірлігіне бірлік уакыттың 
(секунд) ішінде ұзындық бірлігіне (метрге немесе сан- 
тиметрге) тец жол журіп өткен бір қалыпты қозғалыс- 
тағы дененің жылдамдығы алынады. Бүл бірлік С}И си- 
стемасында 
м/сек-
пен, СГС-системзсыпда 
см/сек
-пен 
белгіленеді. Үдеудің бірлігіне дененің бірлік уақыт (се­
кунд) ішінде жылдамдығы да бірге 
(м/сек-ц
а немесе 
см/сек-қа)
өзгеретін бір қалыпты айнымалы козғалыс- 
тың үдеуі қабылданады. Бұл бірлік СИ — системасында 
м/сек2-иеи,
СГС — системасында 
см/сек
2-пен белгіле- 
неді.
СИ системасындағы күш бірлігі ныотон (
н)
деп ата- 
лады. (15.1) формулаға сәйкес ныотон 1 
кг
массасы бар 
денете эсер еткенде 1 
м/сек
2 үдеу алатын күшке тең. 
СГС — системасындағы күш бірлігі дина (
дин
) деп ата- 
лады. Бір дина массасы 1 
г
денете 1 
см/сек2
үдеу беретін 
күшке тең. Ныотон мен дина арасында төмендегідей қа- 
тыс орындалады:
1, 
н —
1 
кг
• 1 
м/сек2
= 103 г ■
102 
см/сек2
= 105 
дин.
Техникада МКГСС (бірліктердіц техникалық систе­
масы деп аталатын) системасы көп қолданылады. Бұл 
системаның негізгі бірліктері метр, күш бірлігі — кило­
грамм-куш (
кгк
немесе 
кГ)
және секүнд болып табыла- 
ды. Килограмм-күш 1 
кг
массаға 9,80655 
м!сек2-\{
а тец 
үдеу беретін күш ретінде анықталады. Бүл анықтамадан 
1 
кгк =
9,80655 
н
(шамамен 9,81 м-ға-тең) екендігі шыға- 
ды. МҚГСС системасындағы массаиын бірлігіне, (15.1) 
формула бойынша, 1 
кгк
— күштің әсерінен 1 
м/сек2
үдеу 
алатын дененің массасы қабылдануға тиісті. Бүл бірлік 
кгк- сек2/м-мен
белгіленеді, оның арнайы аты бол манды. 
Сонда 1 
кгк-сек2/м —
9,80655 
кг
(іпамамсп 9,81 xv) бола- 
тыны белгілі.
Бірліктер системасын құрудағы тәсілден негізгі бір- 
ліктердіи. өзгерісі өздерімен бірге ілынды бір.ііктердіц 
өзгерісін туғызатындығы байқалалы. Егср, мысалы, 
уакыт бірлігі үшін секунд орнына мпнутты алсак, ягнп
56

уақыг бірлігін 60 есе арттырсақ, онда жылдамдық бір- 
лігі 60 рсеге, ал үдеу бірлігі 3600 есеге кемиді.
Ыегізгі шамалар өзгерген кезде кандаіі да болсын 
шаманыц өлшеу бірлігінің өзгерісін көрсететін қатысты 
осы шаманың ө л ш е м д і л і г і деп атаймыз. Еркіміз- 
ше алған физикалық шаманыц өлшемділігін белгілеу 
үшін квадрат жақшаға алынған оның әріп түріндегі бел- 
гілерін пайдалакамыз. Мысалы, [у] симйолы жылдам- 
дықтың өлшемділігін белгілейді. Ыегізгі шамалардың 
өлшемділігі үшін арнаулы белгілеулер: ұзындық үшін 
L,
масса үшін М және уақыт үшін 
Т
пайдаланылады. 
Сөйтіп, ұзындықты / әрпімен, массаны 
тп
әрпімен және 
уақытты 
t
әргіімен белгілей отырып, былай жазуға бо­
ла ды:
[ / ] = L ; [m] =Af; [ / ] = Г
Жоғарыда көрсетілген белгілеулерде еркімізше ал- 
ған физикалық шамалардың өлшемділігі мына түрде 
болады: /ЛИРГТ (а, р және ү оң таңбалы да, теріс тан- 
балы да бола алады, дербес жағдайда олар нольге де 
тең болады). Бұлай деп жазудың өзі ұзындық бірлігін 
п х
есе арттырғанда берілген шаманың бірлігі п“ есеге 
артады (бұл бірліктсрдегі шамалардың 
м ә і і і
сәйкес түр- 
де 
п\
есеге азаятынын өрнектейтін сан); масса бірлігін 
н2 есеге арттырған кезде берілген шаманың бірлігі 
п\
есеге артады, ақырында уақыт бірлігін «з есеге арттыр-^ 
ғанда берілген шаманың бірлігі 
пі
есеге артады.
Физикалық заңдар ондағы қатысқан шамалардың өл- 
шеу бірлігіне байланысты болмайтындықтан да, осы 
заңдарды өрнектейтін теңдеудің екі жағындағы өлшем- 
ділігі де бірдей болуга тиісті. Бұл шарт, біріншіден, 
алынған физикалық қатыстардың дұрыстығын тексеру 
үшін, екіншіден, физнкалық шамалардың өлшемділігін 
тағайындау үшін пайдаланылуы мүмкін. Мысалы, жыл-

жүктеу 28,35 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: