182
М
және
Н
дыбыстарын бұдан ерте үйрету зиянды болуы мүмкін, себебі олар
ауызбен дұрыс дем шығаруға кедергі жасайды;
әсіресе осы дыбыстардан
кейін тұрған дауыстыларға. Жуан дыбыстар бойынша жұмысты аяқтап №2
кестені толық толтырамыз.
4 кезең. Жіңішке дыбыстарды қалыптастыру.
Жіңішке дыбыстарды үйрету кезеңінде бала өз айтуында барлық жуан
дыбыстарды естіп үйренуі қажет (дәптерде олар әріптермен белгіленген).
Жіңішке дыбыстармен жұмыс міндеттері алдын-ала балаға түсіндіріледі.
Қосымша бұзылыстар (кереңдік, мүкіс құлақтық, дизартрия т.б.) жоқ болған
жағдайда балаға жіңішке дыбыстарды үйрету қиынға түспейді. Көбінесе олар
ішкі себептермен пайда болады. Бірақ қиындықтар да, болуы мүмкін.
Жіңішке
дыбыстарды
айту
тілдің
арқасының
орта
жағының
артикуляциядағы қатысымен сипатталады. Жуан және жіңішке дыбыстар
еріндердің зорлану деңгейімен ажыратылады (айрмашылығы бар).
Сондай-ақ, төменгі артикуляцияның дыбыстары жіңішкертілгенде төменгі
ерін белсенді (зорлықпен айтылады), ал, жоғарғы артикуляцияның
дыбыстарында – жоғарғы ерін. Бұл
құбылыс жіңішке дыбыстарды
қалыптастыруда қолданылады. Ерекше назар еріндердің белсенділігіне
аудару қажет (ұртты, ауыз бұрыштарын жылжыту). Еріндер қозғалысының
симметриясына назар аудару қажет.
Жіңішке дыбыстар ауыз бұрыштарын жеткілікті түрде толық жылжытқанда
пайда болады, әрі балаға жіңішке дыбыстарды ауыз бұрыштарын сәл
ұзағырақ жылжытып көрсетуге болады.
Жіңішке дыбыстармен жұмыс
кезектілігін жуан дыбыстардағыдай.
Щ
дыбысының артикуляциясын қалыптастыру жұмысына жеке тоқталайық..
Щ
дыбысын қою үшін жіңішке с дыбысын қолдануға болады. Оны айта
отырып ауыз бұрыштарын басып, механикалық түрде еріндерді (
сь
дыбысының орнына
щ
айтылғанша) алға қарай қозғалту (жылжыту). Бұл
артикуляциялық қалып бектіледі. Бастапқы қалып ретінде ш дыбысының
артикуляциясын пайдалануға болады. Баланың назары ш дыбысын айтқанда
тіл өте жоғары көтерілетіні, ал, қазіргі жағдаййда тілді жоғарғы альвеолдарға
жылжытып, еріндерді екі жаққа сәл жылжытып ш
дыбысындағыдай тыныс
шығару. Логопед ауыз бұрыштарының (ұрттардың) жылжу деңгейін өзгертіп
отыра алады.
Жіңішке дыбыстар бойынша №3 кестеде белгіленеді, жуан және жіңішке
дыбыстардың артикуляциясы салыстырылады.
№3 кесте
Дем алу
Дауыссыз
дем шығару
Дем алу
Дауыспен
дем
шығару
Ауыз суреті
Ф ФЬ
Ауыз суреті
В ВЬ
Қойылған
дыбыстар
балаға
түсінікті
сөйлеу
материалында
машықтандырылады.
183
2 кезеңде дыбыстарды белсенді түрде машықтандыру және ажырату жұмысы
жүргізіледі. Дұрыс сөйлеуге үйрету барысында сауаттылыққа үйрету
элементтері еңгізіледі. Әсіресе, ол дыбыстар мен әріптерді ажыратуда
маңызды, себебі, мұның бәрі фонематикалық қабылдауды дамытуға және
дисграфияның алдын алуға мүмкіндік туғызады.
Оқу материалын көп қайталау нәтижесінде
бала ешбір қиындықсыз
сауаттылық элементтерін меңгереді.
Сонымен, жұмыстың негізгі (2-ші) кезеңі барысында бала сөйлеу тілінің
барлық дыбыстарын меңгереді. Бұл кезеңде дыбыстарды меңгеру және
ажырату кезектілігін белгілейтін №2, №3 күрделенген кестелер
қолданылады.
Осы кезеңдегі жұмыс ерекшеліктері төмендегідей болып табылады:
1)
артикуляция мен тыныс алу бойынша жұмыстың параллелділігі;
2)
баланың өзі дыбыстарды айтуын саналы түрде естіп қадағалауы;
3)
танысып жатқан дыбыстарды әріп таңбаларымен белгілеу,
кейіннен
сауаттылыққа үйретуге дайындық;
4)
дыбыстарды әр түрлі материалдарда машықтандыру және ажырату
(буын, сөз, сөйлем, мәтін);
5)
дисграфияның алдын алу.
Дыбыс айтуды түзетудегі дыбыстардың байланысы
Берілген жүйеде дыбыстар бойынша жұмыстың белгілі кезектілігі
ескеріледі:
Дауыстылар
а,э,о,ы,ү,ұ,у,и я,е,е,ю Й
таза дауыстылардың
J
дыбысы
J
дыбысымен
үйлестірілуі
жуан
дауыссыздар
ф,с,ш,щ,х
п,т,қ,к,ц,ч
в,з,ж,
б,д,г,ғ,
л,р,м,н,ң
жіңішкелер сол кезектілікте
Дыбыстар бойынша жұмыс жүйесінде балалардың мүмкіндіктерін ескеріп әр
түрлі бастапқы сүйеніш дыбыстар пайдаланылады.
Сүйеніш дыбыстар тізбегін сызба ретінде көрсетуге болады. Барлық
дыбыстарды екі топқа бөліп, оған сәйкес екі сызба көрсетуге болады.
1-ші сызбада – сүйеніш дыбыстарды сонор:
л,р,м,н,ң
және
дауыстылар
тобында қолдану мүмкіндіктері көрсетілген;
2-ші сызбада –
л,р,м,н,ң-
дан басқа дауыссыздар көрсетілген. Бірінші топ үшін
бастапқы дыбыстар:
а
және
э
.
184
А
дыбысынан еріндерді алға жылжытып тілді артқа қозғалту арқылы
о
дыбысын айтқызамыз; еріндерді алға (піл тұмсығы тәрізді) қатты жылжыту
және тілдің ауыз қуысына терең орналастыру арқылы
у
дыбысын қоямыз.
Э
дыбысынан, ауыз ұрттарын тартып ауыз қуысын жіңішкерту арқылы
и
дыбысын жасаймыз.
И
дыбысын
пи-пи
буындарын
айтқызу арқылы
еріндерді жылжытып
ы
дыбысын жасаймыз.
Л
дыбысын
ы
дыбысынан қою үшін тілдің ұшын тістер артына тығып,
Ль
дыбысын –
й
дыбысынан, тілдің ұшын тістер артында ұстап айтқызуға
болады.
Дауыстылардан
м, н
дыбыстарын айтқызуға болады. Себебі, жұмсақ таңдай
оларды айтқан кезде төмен түсіріледі де , мұрын арқылы айтылады. Кез
келген дауыстыны айтқан және сол кезде жұмсақ таңдай төмен түсіп, еріндер
қосылуы дауысталған ауа ағының мұрыннан жібереді; бұл айтылуды
тактильді сезіну арқылы түзеткенде
М
дыбысына
қол жеткіземіз, ал
м
Достарыңызбен бөлісу: 
