Сөйлеу тілінің дыбыстық жағының кемістіктеріне

379 
Аталмыш категориядағы балалардың сөйлеу тілі фонетикалық жағының 
бұзылыстарын түзету зияты қалыптыға қарағанда өте күрделі процесс және 
ұзаққа созылады. 
Дыбыс 
айту 
бұзылыстарын 
түзету 
жұмысында 
ең 
күрделісі
машықтандыру кезеңі. Өзіндік сөйлеуінде дұрыс артикуляциялық 
қалыптарды қолдануға баланы үйрету қиын, оны бұл балалардың жүйке 
процестері инерттелгенімен жаңа байланыстарды құру күрделілігімен, 
ауысудың әлсіздігімен өзіндік сөйлеуін қадағалаудың төмендігімен 
түсіндіруге болады.
Логопедиялық жұмыстың міндетті кезеңі – дыбыстарды ажырату, себебі 
бұл балаларда дыбыс айту бұзылыстарының симптоматика ерекшеліктері, 
дыбыстардың бұзылуының фонологиялық сипаты бәсеңділеу. 
Дыбыс айту бұзылыстарын түзетуді балалардың танымдық әрекетін 
дамытумен, анамнез, сөзсіз, салыстыру операцияларын қалыптастырумен 
байланыстыру керек. Ерекше назар жолын және сөйлеу тілі моторикасын, 
естуін қабылдау, зейінді, есте сақтауын дамытуға, яғни сөйлеу тіл дыбыс 
айту жағының бұзылысы негізінде жатқан барлық факторларды қалыпқа 
келтіруге бөлінуі керек. 
Интеллектісі бұзылған балалардың
сөз қоры
сапалық жағынан сандық 
жағынан да жетілмген – сөз қорының аздығы, сөздерді нақты қолданбай, 
белсенді сөз қорынан гөрі енжар сөз қоры көп, сөздікті нақтылауындағы 
қиындықтар, сөз мағынасы құрылымының қалыптаспауы байқалады. 
Сөйлеу тілінің лексикалық жағының жетілмеу себептері интеллектуалды 
дамудың төмен деңгейімен, қоршаған өмір туралы түсініктерімен 
білімдерінің шектелгендігімен, қызығушылықтарының аздығымен, сөз 
арқылы және әлеуметтік қатынастарға түсу қажеттілігінің төмендігі, 
вербальді есте сақтауының әлсіздігімен байланысты болып келеді. 
Балалар заттардың көбінің атауларын білмейді, заттардың жеке бөліктерін 
атауда қиналады. Сөз қорында нақты мәнді зат есімдер көп. Балалар 
жалпыма, абстрактылы мағынадағы сөздерді қолданады. Синонимиялық 
мәндерді қолдана алмайды. 
Балалардың сөйлеу тілінде семантикалық ұқсастық бойынша сөздерді 
алмастыру жиі кездеседі. Ұқсас сөздерді
,
түрлі сөздерді шатастыру белгілері 
бар. Балалар заттардың айырмашылықтарын меңгере алмайды, ал атауларын 
ажырата алмайды. 
Екіншілік орында қолдану жиілігі бойынша етістіктер тұрады. Белсенді сөз 
қорында қимыл-қозғалыстардың тәсілдерін белгілейтін етістіктер жоқ. 
Сын есімдерді қолдануда балалар қиындыққа кездеседі. Заттардың түсі, 
мөлшері, дәмін белгілемейтін сөздердің бірең-сараң ғана қолданады. 
Белсенді сөз қорында балалар, негізінен әмбебап ауыстырулары 
пайдаланылады: 
жаман, жақсы, үлкен, кішкентай
. Адамның ішкі тұлғалық 
қасиеттерін белгілейтін бағалау сипатындағы сын есімдерді сирек 
қолданылады. Енжар сөз қоры белсендіге қарағанда көбірек, бірақ оның 
өзектіленуі үлкен қиындыққа ұшырайды; бір сөзді қайталау үшін балалар 
көмекші сұрақтарды қажет етеді. Сөздің мағысының құрылымы қалыптасуы 

380 
және сапалы ерекшеліктері баяулаған «сөз нақты белгілеуі болғпндп» көп 
уақытқа дейін «сөздің затпн сәйкестенуі» көбірек болады. Көп сөздер сол 
беті түсінік болмай кетуі де мүмкін. 
Интеллектісі бұзылған балалардың 
сөйлеу тілінің граммматикалық 
құрылымы 
кешігіп, ерекше өзінің жетілмеуімен ерекшеленеді де, 
аграмматизмдер, грамматикалық жалпылауды қажет ететін тапсырмаларды 
орындағандағы қиындықтарымен сипатталады. Сөзжасам және сөзөзгертудің 
морфологиялық 
формаларымен 
қатар 
сөйлемдердің 
синтаксистік 
құрылымдары жеткіліксіз қалыптасқан. 
Сөйлемдердің негізгі құрылымы болып табылатыны – жай сөйлемдер. 
Күрделі сөйлемдер көмекші мектеп оқушыларының сөйлеу тілінде сирек 
кездеседі, сөйлемдердің күрделі құрылымдары мөлшерімен 5-ші сыныпта 
ғана пайда болады. Ең алдымен оқушылар салалас-құрмалас сөйлемдерді 
меңгереді, ал бағыныңқы-құрмалас сөйлемдерді талдауды кеш және 
қиналып меңгереді. Балалар уақыттық байланыстар, себепті-салды 
байланыстарды белгілей алмайды.
Сөйлем құраған кезде конструктивті сипаттағы және стилистикалық 
қателер көп кездеседі. Сөйлемдерде сөздерді тастап кету, сөйлемнің
тұрлаулы және тұрлаусыз мүшесін тастап кету орын алады. Өзіндік 
сөйлеуінде фрагментерлы сөйлемдерде бастауыш пен баяндауышты, кейде 
екеуінде тастап кету байқалады.
Тұрақты және таралған қателер: сөйлемдегі сөздердің байланысы жоқ, 
септік формаларды шатастырады. 
Күрделі сөйлемдер құрастырғанда жай және күрделі сөйлем 
арасындағы аралық нұсқа байқалады. Күрделі сөйлемдерді бөлшектеу жиі 
кездеседі. Үстеулерді қолдану біліктері жетілмеген.
Интеллектісі зақымдалған балаларда морфологиялық жалпыламалар 
кедей және анықсыз, сөздің морфологиялық құрамы туралы, сөйлемдегі 
сөздің синтаксистік байланысы туралы морфологиялық жалпылауы анықсыз, 
грамматикалық мәндер жүйесі жеткіліксіз қалыптасқан. Сөйлеу тілінің 
лексикалық–грамматикалық құрылымының жетілмеуі байланыстырып 
сөйлеуінде белгісін қалдырады.

Байланыстырып сөйлеуі 
өте баяу дамиды. Ұзақ уақытқа дейін 
ситуативті және сұрақ-жауап кезеңінде ғана болады. Өзбетімен баяндауға 
көшу қиын әрі көп жағдайларда жоғары сыныптарға дейін созылуы мүмкін. 
Балалар үнемі айтқандарын қошеметтеп отырғанды, сұрақ, айту сияқты 
көмектерді қажет етеді, Ерекше қиындықтағы - сөйлеу тілінің контекстті 
түрі. Интеллектісі бұзылған балаларға ең жеңілі – ситуативті сөйлеу тілі, 
яғни көрнекілікке, нақты жағдайға (ситуацияға) сүйеніп сөйлеуі.
Балалардың байланыстырып сөйлеуі фрагментарлы, ондағы логикалық 
кезектілік, жеке бөлшектер арасындағы байланыс бұзылған. Балалар 
сюжеттің негізгі мәнін білдіретін қажетті бөлшектерін жиі тастап кетеді, 
олар көбінесе мәтінде жоқ және кез келген ассоциациялар негізінде 
бөлшектерді, жағдайларды қосып сипаттайды.

381 
Байланыстырылған мәтіні бір тұтас емес және қысқа, тар, баяндағанда 
анық емес. Байланыстырып сөйлеуіндегі баяндау жеңілдетілген, себепті-
салды, уақытты, кеңістіктегі қатынастарды түсінбейді. Байланыстырып 
сөйлеу тілінің жетілмеу себептері сөйлеу белсенділігі, вербальді есте сақтау, 
тез шаршағыштық, мотивацияның төмен деңгейі сөз қорының аздығымен 
сипатталады.
Зияты бұзылған балалардың

оқуы мен жазуының бұзылуы

жүктеу 5,47 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: