I тарау кәсіпорын қызметіндегі айналым капиталының МӘні мен ролі

Кестеде мәліметтер көрсеткендей қаражаттарды ұзақ мерзімді және ағымдағы активтер арасында тарату былай жүргізілді. Егер ағымдағы активтердің үлесі 2004 жылы 20,47 пунктке аз болды ( 39,76 – 60,23 ), 2005 жылы ол ұзақ мерзімді активтер үлесінен 26,45 пунктке азайып кетті ( 36,77 – - 63,22 ) және 36,77 ℅ құрады.

Осы көрсеткіштен кейін баланс валютасындағы ағымдағы активтер құнының кәсіпорынның барлық мүлкінің құнына қатынасымен анықталатын кәсіпорын активтерінің іске тартылу ( мобильді ) коэффициенттерінің өсуі. Ол қарызды өтеуге арналған қаражат үлесін сипаттайды. Талдау жүргізіліп отырған кәсіпорында бұл коэффициенттің деңгейі 2004 жылы 0,39 (27140908 : 68252230), 2005 жылы 0,36 (30309938 : 82414373 ) құрады.

Әрі қарай кәсіпорынның мүліктік жай-күйінде қандай сапалық өзгерістер болғанын зерттеу қажет. Кәсіпорын мүліктерінің жалпы құнындағы негізгі құралдардың нақты құнының үлес салмағының өзгеруіне ерекше назар аударылады. Кәсіпорын мүліктерінің жалпы жиынындағы негізгі құралдардың нақты құнының коэффициенттерінің мөлшері баланс активінің барлық сомасының 50% кем болмауы тиіс. Біздің кәсіпорнымызда баланс валютасындағы негізгі құралдардың қалдық құнының үлесі 2004 жылы 52,66%, ал 2005 жыл 57,08%. Үлес салмағының өсуі қор қайтарымдылығының өсуіне әкеледі.

Негізгі құралдардың техникалық жағдайын сипаттайтын маңызды көрсеткіш – негізгі құралдардың тозу сомасының оның белгілі бір кезеңдегі бастапқы құнына қатынасы арқылы анықталатын тозу коэффициенті (қалыпты мәні 50% ≤ ). Біздің кәсіпорнымызда негізгі құралдардың тозу коэффициенті 2004 жылы 68,1% (24481471 : 35945377 ), 2005 жылы 60,05% (28254562 : 47049215 ), яғни 8,05 пункте азайған.

Кесте 6.

«Мерей-Әсем» ЖШС-ң 2004-2005 жылдардағы айналым активтердің құрамы мен құрылымы, (мың теңге)

6 аналитикалық кестені құрастыра отырып, ағымдағы активтердің құрамы мен құрылымын талдаймыз.

Ең мобильді активтер, яғни ақша қаражаттары мен қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар 2005 жылы 2004 жылмен салыстырғанда, 1 329447 млн. теңгеге немесе 58,03% азайған.

Кәсіпорынның материалдық айналым қаражаттары 2005 жылы 1,34% азайды. Олардың үлесі 3,8 пунктке азайды. Бұл материалды айналым қаражаттарының құрамында басы артық және қалып қойған материалдық құндылықтар, дайын өнімдер, нормадан тыс шикізат қорлары, материалдар т.б. өте аз екенің көрсетеді.

2005 жылы 2004 жылға қарағанда дебиторлық борыш 28,97% өскен, ағымдағы активтер құрамындағы оның үлесі 9,1 пунктке өскен. Кейбір қолма-қол ақшалардың кемуі едәуір дебиторлық борыштың салдары болып табылады. Өтімді емес, өтімділігі төмен тауарлы-материалдық құндылықтардың бар болуы, дебиторлық борыштың әсіресе, оның күмәнді бөлігінің үлкен мөлшерде болуы айналым қаражаттарының айналымдылығының бәсеңдеуіне әкеліп соқтырады және кәсіпорынның қаржылық жағдайына кері әсерін тигізеді. Дебиторлық борыш барлық уақытта есептеулер тәртібінің бұзылуы нәтижесінде туындап, барлық уақытта да қаржылық жағдайды нашарлатады деуге болмайды. Тәжірибеде көрсеткендей, дебиторлық борыштың мерзімі қаншалықты ұзақ болса, оны қайтарып алу ықтималдылығы соншалықты төмен болады.
2.2 «Мерей-Әсем» ЖШС-ң айналым капиталын экономикалық талдау

Осы заман уақытына сай біздің ең бір маңызды проблемамыз – сапаны арттыру болғанымен, қоғамдық өндіріс тиімділігі негізінде оны интенсификациялау, жоспарлау және басқару. Бұл проблеманың орындалуына – кәсіпорынның алдыңдағы сұрағы, өндірісті жоспарлау және басқарудағы объектіге қойылған мақсаттарды нәтижелі, тиімді шешімді қамтамасыз етуге және оның маңызды ықпалын тигізетінің көрсетеді. Кәсіпорындардағы техникалық прогресс шарттарының бірі – бұл жаңа технологиялық құралдарды, технологиялық және өндірістегі ұйымдық әдістерді пайдалану негізінде өндірістің толассыз толық жетілдіруі келеді. Үйлесімді нақты өндірістік шарттарда, технологиялық шешімдер өнімнің жоғарғы сапасы, еңбек өнімділігі және өндірістегі шығындарды тиісті қамсыздандыру. Бұл бағыттардың барлығы осы дипломдық жобамда тойтарыс тапты.

Шығындар көлемі өндіріс процесінің тиімділік деңгейімен анықталады. Олардың тиімділігі қаншалықты көп болса, кәсіпорын өнімді өткізу көлемін сақтай отырып ресурстарды, соның ішінде қаржылық ресурстарды соншалықты аз жұмсайды. Және керісінше, шикізат пен материалдар шығындарының нормасының өсуі, еңбек өнімділігі деңгейінің төмендеуі, басқа да ресурстардың мөлшерден тыс жұмсалуы және өндірістік емес шығындар қосымша қаржы қаражаттарының қажеттілігіне себепші болады. Еңбек және материалдық ресурстар шығыны ең алдымен өнімнің өзіндік құнында, содан соң табыста талдап қорытылады. Соңғы айтылған көрсеткіштің көлемі кәсіпорынның өзіндік қаражаттарының көлемін өзгерте отырып, оның жалпы қаржылық жағдайында елеулі көрініс табады.Сондықтан да «Мерей-Әсем» ЖШС-ң өндірістік шығындарын қарастырып көрейік.

1. Өндіріске кететін тікелей шығындарды есептеу.

1.1. Технологиялық мақсатқа жұмсалатын энергия:

С_э.т. = Ц_э.т. * Q_э.т.

мұнда, Ц_э.т. – 1кВт электрэнергиясының құны

6 – электрэнергия шығынының нормасы

Q_э.т. – 1 жылдық технологиялық мақсаттағы электрэнергия шығыны

Ц_э.т. = 0,650 теңге/кВт.сағ

Q_э.т. – 204000*6 = 1224000 кВт

С_э.т. = 0,650*1224000 = 795,6 мың теңге

З_о^пр = 1,3*1,4*Ф_др*Р_сп*γ_ср

мұнда, 1,3 – «Мерей-Әсем» ЖШС өз қызметкерлеріне төленетін аудандық коэффициенті;

1,4 – «Мерей-Әсем» ЖШС өз қызметкерлеріне орнатылған инфляция коэффициенті;

Ф_д.р. – жұмысшылардың жұмыс уақыттарының нақты жылдық қоры, Ф_д.р. = 1730 сағ.

Р_с.п. - өндіріс жұмысшыларының тізімдік саны 120 адам

γ_с.р. - өндіріс жұмысшыларының 1 сағаттық орташа тарифтік ставкасы.

З_о^пр = 1,3*1,4*1730*120*277,7 = 104924 мың теңге

Жөндеу қызметкерлерінің еңбекақысы:

З_о^пр = 1,3*1,4*Ф_др*Р_сп*γ_ср

мұнда, 1,3 – «Мерей-Әсем» ЖШС өз қызметкерлеріне төленетін аудандық коэффициенті;

1,4 – «Мерей-Әсем» ЖШС өз қызметкерлеріне орнатылған инфляция коэффициенті;

Ф_д.р. – жұмысшылардың жұмыс уақыттарының нақты жылдық қоры, Ф_д.р. = 1730 сағ.

Р_с.п. - өндіріс жұмысшыларының тізімдік саны 50 адам

γ_с.р. - өндіріс жұмысшыларының 1 сағаттық орташа тарифтік ставкасы.

З_о^пр = 1,3*1,4*1730*50*138 = 21725,3 мың теңге

Негізгі және жөндеу қызметкерлердің еңбекақысынан зейнетақы қорына бөлуі:

( 104924 + 21725,3) * 10% = 12664,9 мың теңге

Негізгі және жөндеу қызметкерлердің еңбекақысынан әлеуметтік сақтандыру қорына бөлуі:

( 104924 +21725,3 – 12664,9) * 21,0% = 23936,7 мың теңге

Барлығы еңбекақыға:

104924 + 21725,3 + 23936,7 + 12664,9 = 163250,9 мың теңге

Қуат беретін электрэнергиясы:

С_э.с. = Ц_э.с. * Q_с.

мұнда, Ц_э.с. – қуат беретін электрэнергиясының 1кВт/сағ құны

Ц_э.с. = 0,65 теңге/кВт.сағ

Q_с. – қуат беретін электрэнергиясының 1 жылдық шығыны

Q_с. = 12000 кВт.сағ

С_э.с. = 0,65*24000 = 15,6 мың теңге

С_п. = Ц_п. * Q_п.

мұнда, Ц_п. – будың 1т құны: Ц_п. = 1037 теңге/Гкал

Q_п. – 1 жылдық бу шығыны: Q_п. = 2100 мың Гкал

С_п. = 1037*2100 = 2177700 мың теңге

2.3. Өндірістік мұқтаждыққа қажетті су.

С_в. = Ц_в. * Q_в.

мұнда, Ц_в. – 1м³ су құны: Ц_в. = 597^{теңге/мың} м³

Q_в. – 1 жылдық өндіріске қажетті су шығыны:

Q_в.= 200 мың м³

С_в. = 597*200 = 119,4 мың теңге

Қосалқы жұмысшылардың негізгі еңбекақысы

З_о^пр = 1,3*1,4*Ф_др*Р_сп*γ_ср

мұнда, Ф_д.р. – жұмысшылардың жұмыс уақыттарының нақты жылдық қоры, Ф_д.р. = 1720 сағ.

Р_с.п. - қосалқы жұмысшыларының тізімдік саны

γ_с.р. - қосалқы жұмысшыларының орташа тарифтік ставкасы.

γ_с.р. = 125 ^теңге/_сағ

Р_яв * 100

Р_с.п. = --------------

( 100 - К_нв)

мұнда, Р_яв – қосалқы жұмысшылардың келгендер саны

К_нв – орынды себеппен жұмысқа шықпай қалуының жалпы жоспарлы пайыздық есебі; К_нв = 5 %

36*100

Р_сп= ———– = 38 адам

З_о^в = 1,3*1,4 *1720 *38 *4,5 = 535,3 мың теңге

Негізгі және жөндеу қызметкерлердің еңбекақысынан зейнетақы қорына бөлуі:

535,3 *10% = 53,5 мың теңге

Қосалқы жұмысшылардың еңбекақысынан әлеуметтік сақтандыруға бөлуі:

(535,3 - 53,5) * 21% = 101,2 мың теңге

Барлығы: 535,3 + 101,2 + 53,5 = 690,0 мың теңге

2.5. Жабдықтардың жұмыс істеуі.

Қосалқы материалдарға кеткен жалпы шығындардың 10% , осы бөлімнің шығындары құрайды:

1860480 * 10% = 186048 мың теңге

2.6. Өндірістік жабдықтар мен көлік құралдарының амортизациясы.

Өндірістік жабдықтардың амортизациясы.

С_а.об. = Ц_об (а.об./100)

мұнда, Ц_об. = 25000 мың теңге.

а_об. – амортизация нормасы: а_об. = 11%.

С_а.об. = 25000 * (11/100) = 2750 мың теңге.

Көлік құралдарының амортизациясы.

С_а.тр. = Ц_тр (а.тр./100)

мұнда, Ц_тр. = 4700 теңге.

а_тр. – амортизация нормасы: а_тр. = 20%.

С_а.тр. = 4700 * (20/100) = 940 мың теңге.

Барлығы: С_{а.об.тр.} = 2750 + 940 = 3690 мың теңге.

Есептен жылына бір қосалқы жұмысшыға 2400 теңге қабылданады.

С_в.изн. = 36 * 2400 = 86,4 мың теңге.

2.8. Басқа да шығындар:

6 – 11 бөлімдердегі шығындардың тең 5% соммасы қабылданады

С_пр.з. = 211187,9 * 5% = 10559,4 мың теңге

2.9. Шикізаттың артуымен қатар сатып алынған шикізатқа шығындардың көлемі де артады

Кәсіпорын бойынша шығындардың барлығы:

З_об = З_пр + З_с

З_об = 6804645,5 + 218484 = 7023 129,5 мың теңге

П_р = Т_п - З_об

П_р = 13542 720,8 – 7023 129,5 = 6519591,3 мың теңге
ІІІ Тарау Айналым құралдарын қалыптастыру саласындағы кәсіпорынның саясаты және жетілдіру жолдары

Қазіргі қоғамның экономикалық өмірінің шындығы кәсіпорындарда шығарылған өнімдер жоспарлы түрде тауар формасына айналуында. Қазіргі шынайы өмір фактілері адамзат қоғамының бүгінгі таңдағы экономикалық өмірінде әрі қарайғы даму жолын айқындау үшін теориялық тұрғыдан ой елегінен өткізілуі қажет.

Өндіріспен, саудамен немесе кәсіпкерліктің басқадай түрімен айналысатын шаруашылық субъектілері қайсыларының болса да шаруашылық қызметпен айналысу үшін белгілі бір мөлшерде материалдық құндылықтары, ақшалай қаражаттары, қаржылық салымдары мен алдағы уақыттарда табыс табу мақсатында жұмсаған шығындары және алашақтары болуы қажет. Осы жоғарыда аталғандардың ақшалай жиынтығы капитал болып саналады. Шаруашылық субъектісі алғашқы құрылған кезде оның капиталы Қазақстан Республикасы заңында қаралған мөлшерден кем болмауы тиіс және де ол сол субъекті құрылтайшыларының, акционерлерінің ақшалай, заттай және басқадай түрде қоғамға қосқан үлестерінен құралады. Кейінгі уақыттарда субъектінің капиталы өзінің қызметі барысында тапқан таза табысы және сондай-ақ басқа да көздерден, тегін түскен мүліктер мен ақшалай қаржылар есебінен өсіп отырады.

Айналым қаражаты кәсіпорынның жұмыс істеуіне өндіріс пен өнімді өткізу барысында әсер ететін басты құрал болып табылады. Өндіріс саласында өнім өндіру мен шикізат пен материалдарды сатып алуға, жұмысшыларға жалақы беруге және көптеген өндірістік шығындарға қажет ақшалай қаражат. Өнім шығаруға қажетті шикізаттар мен материалдарды сатып алу, жұмысшыларға төленетін еңбек шығындары және өндірілген дайын өнімді өткізуге кеткен шығындар үшін ақшалай қаражат керек. Осыған орай, айналым қаражаты дегеніміз, өнім өндіру мен өткізудің жоспарлы және үздіксіз процесін қамтамасыз ететін өндірістік айналым қорлары мен айналыс қорларын құру үшін бірлестіктерге, кәсіпорындарға, ұйымдарға берілген ақшалай қаражаттардың жиынтығы. Өндірістік айналым қорлары өндіріс процесінің үздіксіздігін қадағалайды, ал айналыс қорлары кәсіпорынның пайдасын көбейту үшін өнімнің нарықтан орын табуына және өтуіне оң ықпалын тигізеді. Өндіріс процесінің үздіксіз қалыптасып жұмыс істеуіне әсер ететін айналым қаражаттарының экономикалық маңызын анықтайды.

Белгілі бір уақыт аралығында өнім өндіру үшін жұмсалған барлық айналым қаражаттары қолданылып, өнімге немесе тауарға айналады: бұл белгілі бір уақыт немесе белгілі бір цикл келесі жұмыстармен сипатталады:

• 
  жабдықтаушылардың қолма-қол және қолма-қолсыз ақшаға әкелген
  

• 
  алынған шикізаттар мен материалдарды өндірістік өңдеу жұмысшыларға
  

• 
  өндіріс процесіндегі «аяқталмаған өндіріс» -тен «дайын өнім» деңгейіне
  

- дайын өнімді өткізу мен олар үшін сатып алушыларға шоттарды ұсыну;

- сатып алушылардан қолма-қол ақшаның түсуі.

Кәсіпорындарға тәжірибеде айналым құралдарының ақшалай құрамына өндірістік-материалдық қорлардың құны; дебиторлық борыштар; алдағы кезеңдердің шығындары немесе алдын ала төленген шығындар (сақтандыру төлемдері); ақша қаражаттары.

Өндіріс процесінің маңызы өндірістік-материалдық құрал-жабдықтарды құру қажеттігі болып табылады. Яғни өнім өндіру процесі сағат сайын, күн сайын жүргізіледі. Оның тоқталуы тек демалыс күндері немесе өндірістік құралдарды жөндеуде болса ғана мүмкін. Қарап отырсақ өнім өндіру процесінде қажетті шикізаттар мен материалдар және т.б. қажетті кірістер үнемі уақытында кешікпей түсіп отыруы тиіс.

Өндірістік кәсіпорындардың жұмыс істеуін қамтамасыз ететін тауарлы-материалдық құндылықтардың 3 түрлі қорлары бар:

- өндірістік қорлар;

- аяқталмаған өндіріс;

- дайын өнімнің қорлары.

Аталғандардың барлығы өзінің мазмұны бойынша заттай және қаржылай бағаланады.

Пайдалану жағынан ыдыстарды екіге бөлеміз:

1. айналымға енетін.

2. 1 рет қолданылатын.

Осыған орай өндірістік қорларды өнімді өндіру процесінде қолданылатын өндірістің заттай факторы десек, екінші жағынан тауарлы материалдық құндылықтардың ақшалай көрінісі деп те айтамыз.

Өнімнің тез арада өндірілмейтіні бізге белгілі. Өндірістік қорлар дайын өнім қорлар формасына өтпес бұрын, шикізаттар мен материалдарды бірнеше өңдеу кезеңдерінің өткізеді. Әр кезеңінде өзінің аяқталмаған өндірісі бар. Өңдеу процесі жүргізіліп жатқан уақыт аралығын аяқталмаған өндіріс деп атайды. Бұл қорға тауарлы-материалдық құндылықтар мен кеткен еңбек шығындарын, өнім өндіруге кеткен электроэнергия мен су шығындарының құны жатады. Басқа да еңбек құралының құрамына кәсіпорынның аяқталмаған өндірісі, қазіргі жасалған барлық шығындардың жиынтығы, өнімнің өзіндік құнында есептелінеді.

Дайын өнім қорларына өндірісте біткен және сатуға дайын тауарлар, қоймада орналасқан дайын өнім қалдықтарының құны кіреді. Берілген жағдайда дайындауға кеткен барлық шығындар есептелінеді. Көп жағдайда өнімді қоймада біраз уақыт сақталынып, оны безендірсе, оған кеткен шығындар да есепке алынуы тиіс. Кәсіпорынның жұмыс істеуіне материалды-өндірістік қорлардың әртүрлі әсері болғандықтан осылай үшке бөлінген.

Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның шаруашылық қызметінің негізгі және түпкі мақсаты табыс алу болғандықтан, барлық назарды осы көрсеткішті талдауға аудару керек.

Әрбір кәсіпорынның жиынтық көрсеткіші пайда түсімі болып табылады. Пайда – тауар өткізуден және қызмет көрсетуден алынған ақшалай кіріс пен оны өндіруге және сатуға жұмсалған шығындардың айырмасы. Басқаша айтсақ, пайда – бұл өндірістің айналымының қаржылық қорытындысын білдіретін кәсіпорын қызметінің нәтижелі экономикалық көрсеткіші. Кез келген кәсіпорында жалақы ұжымға оның жұмсаған еңбегінің тек бір бөлігінің ғана орнын толтыратыны, ал оның басқа бөлігі – қосымша еңбек – қосымша өнім немесе құн жағынан алғанда, пайда құрайтыны осыдан келіп шығады. Мұнсыз жалпы тауар өндірісінің болуы мүмкін емес. Егер бұйым сатқанда тек жұмсалған шығынды ғана өтеп, ешқандай пайда келтірмесе, кәсіпорынға бұйым шығарудың қажеті не ?

Ал кәсіпорынның қорлануының мөлшері неге байланысты ? Егер белгілі бір кезеңде ұжым қажет болып отырған өнім өндіруді арттырып, оның сапасын жақсартып, ассортиментін кеңейтсе, егер еңбек өнімділігі артып, өндіріс шығыны азайтылса, пайда мөлшері де өседі. Демек, бұл кәсіпорын өндіріс тиімділігін арттырды деген сөз.

Пайда баланстық және есептеулік болып бөлінеді. Менің жоғарыда пайданы есептеуді көрсетілген кестем баланстық есептеуге жатады. Пайданы үлестіру объектісі де кәсіпорынның баланстық пайдасы болып табылады. Оны үлестіру заңдылығы – салық және басқа да төлем шарттары түрінде түрлі деңгейде бюджетке түсетін бөлігі.

Бөлінбеген пайда кең мағынада пайда ретінде тұтынуға пайдаланған және өткен жылдардағы пайдаланбаған пайда кәсіпорынның қаржы орнықтылығын, кейінгі дамуы үшін қаржы көздерінің бар болуын дәлелдейді.

Кәсіпорындарда пайданы үлестіру және пайдалану тәртібі оның жарғысында тіркеліп қойылады және оны кәсіпорын басшысы бекітеді.

Сонымен, нарықтық экономика жағдайында пайданың маңызы орасан зор. Оны алуға ұмтылу тауар өндірушілерді өнім өткізудің көлемін арттыруға, оған кететін шығындарды азайтуға бағыт көрсетеді.

Кәсіпорынның сатқан өнімдерінің, тауарларының басқа да активтерінің өзіндік құны, сондай-ақ оларды сату, есептен шығару барысында пайда болатын шығындар сомасының жиынтығы субъектінің шығыстары болып табылады. Шығындар – бұл кәсіпорын өзінің өндіретін және коммерциялық қызметін іске асыру үшін өндіріс факторларының ақшалай түріндегі шығындары. Кәсіпорын шығындары өндірістік белгісіне қарай 3 түрге бөлінеді:

• 
  өзіндік құн құрайтын өнімдерді өндіру және сатуға кететін шығындар. Бұл капиталдың ауыспалы айналымы арқылы сатудан түскен ақшалай түсімді жабатын ағымдағы шығындар;
  
• 
  өндірісті ұлғайтуға және жаңартуға кететін шығындар. Әдеттегідей, бұл жаңа немесе жаңғыратын өнімге жұмсалатын бір жолғы ірі күрделі қаржы шығындары;
  
• 
  өндірістің әлеуметтік-мәдени, тұрғын үй, тұрмыстық қызмет көрсету және осыған ұқсас басқа да мұқтаждарға кететін шығындар. Олар негізінде пайданың есебінен бөлінетін арнаулы қорлардан қаржыландырылады.
  

Ауыспалы шығындар – бұл осы кездегі уақытта өнімді өндірудің мөлшеріне және сатылуына тәуелді болмайтын шығындар. Мысалы, еңбекақы шығындары, шикізаттар, отын, энергия, көлік қызметі және т.б. Тұрақты және ауыспалы шығындардың арасындағы айырмашылықтың елеулі маңызы бар. Тұрақты шығындар өндірілмеген өнімге де төленуге тиісті, ал ауыспалы шығындармен кәсіпкер өндіріс көлемін өзгерту жолымен басқаруы мүмкін.

Әрбір кәсіпорынға экономикасына қауіптің төнуі – бұл ішкі және сыртқы факторлардың әсер етуінен потенциалды дамудың сондай түрі, яғни экономиканың негізгі салаларының және оны басқару жүйелерінің құлауы, ұлттық байлықтың ысырап болуы, технологиялық артта қалушылық, ғылыми және әлеуметтік регресстің пайда болуы, қоғам дезинтеграциясы және т.б. орын алуы. Тауарларды несиеге сату кезінде, компания міндетті түрде клиенттін тауарлар үшін және көрсеткен қызметі үшін өтей алмау қабілеттілігімен кездеседі. Егер компания мұндай оқиғаларға ұшырап қалмауы үшін, онда ол өз клиенттерін толығымен тексеруі керек, бірақ бұл тексеріс көптеген шығын әкеледі. Және де тұрақты өз клиенттерінен айырылады. Кейбір клиенттер компаниядан несие алалмағандықтан, олар әрине компанияның бәсекелестіктерінен несие алуға тырысады, сөйтіп компанияның тауарларды өткізу көлемі қысқарады. Сондықтан қаржы менеджері қызметтерінің бірі – дебиторлық қарыздарды басқарудағы сатып алушылардың төлем қабілетсіздігін жою.

Кәсіпорынның қаржылық жағдайының қауіпсіздік сұрақтарын шешетін көптеген факторлар арасында, екеуі ерекше орында. Біріншісі – бұл экономикалық жағдайы, оның бәсеке қабілеттілігінің деңгейі. Екіншісі - әлемдік шаруашылықтағы бәсекелестік деңгейі, әлемдік экономикадағы белгілі-бір орынға күрес. Және де ештеме тұрақты емес, оның ішінде бәсеке қабілеттілік. Бірде-бір мемлекет әлемдік бәсекеге қабілеттілік деңгейіндегі орнынан айырылу тәуекелінен сақтандырылмаған. Экономиканың қауіпсіздігін сақтау тек қана саясатқа ғана емес, сонымен бірге ұлттық приоритеттердің қатал принциптеріне де байланысты.

Кәсіпорынның экономикалық саясатының қалыптасу процесінің жалпылыма логикасы, кәсіпорынның экономикалық қауіпсіздігі стратегиясы аясында жүргізілетін, әртүрлі құжаттардағы жағдайлар мен талаптарды тіркеуді қосады.

Кәсіпорынның ақша активтерінің құрамын қаржылық менеджментінің көзқарасымен сипаттай отырып, атап кететін жай, мұндағы трактат бухгалтерлік есептен кең. Бухгалтерлік есепте қысқа мерзімді қаражат бөлу айналым активтерінің құрамында жеке дара есеп объектісі және есеп беру ретінде қаралады, ал қаржылық менеджмент қысқа мерзімді қаржы бөлуді бос ақша қалдығы активтерін қор түрінде орналастыруды қарайды, өйткені ол кез келген уақытта кәсіпорынның қаржылық міндеттемесін орындауға қажет болуы мүмкін.

Қаржы менеджментінің негізгі мақсатына сай, ақша активтерін басқару процесінде, оны басқаруға сәйкес саясат қалыптастырылады. Осы саясатты қалыптастыру процесінде есепке алатыны, кәсіпорынның тұрақты төлем қабілеттігін қамтамасыз ету талабы көп мөлшерде ақша активтерін жасаудың қажеттілігін анықтайды, яғни кәсіпорынның қаржылық мүмкіншілігі шеңберінде орташа қалдықты барынша көбейту.

Басқа жағынан қарағанда, ескеретін жай, кәсіпорынның ақша активтерін ұлттық валютамен сақтау кезінде, оның инфляцияға байланысты нақтылы құнынан айырылу қаупі бар, одан басқа ақша активтері ұлттық және шетел валюталарыда сақтау кезінде өз құнынан айырылады, осыған байланысты олардың орташа қалдығын барынша азайтуды қажет етеді.

Бұл аталғандар қарама-қайшылықты талап ақша активін басқару саясатын жасаған кезде ескерген жөн.

Сонымен, ақша активтерін басқару саясаты – кәсіпорынның айналымды активтерін жалпы басқару саясатының бір бөлігі ретінде қаралады, олардың жиынтық қалдық мөлшерін оңтайландыру арқылы кәсіпорынға тұрақты төлем қабілеттігі қамтамасыз етіледі.¹²

Есеп айырысуда ең күрделісі – сапа көрсеткіші болып табылады. Сол себепті өнім сапасы оның міндетіне байланысты жалпы сату мөлшерінен тұтынушылардың кепілдік қызмет көрсетудегі кері қайтарған бұйымдары (өнімдер), тұтынушылардың кері қайтарған өнім мөлшерлері процент бойынша бағаланады.

Қалыптастырудың бастапқы жағдайы айналым құралдарының жалпы көлемін бекіту болып табылады. Ол өндіріске тікелей әсерін тигізеді. Ол мына алда қойған мақсаттарға байланысты:

Біріншіден, айналым құралдарының көлемі тиімді болуы керек. Басқаша айтқанда біржағынан белгілі бір дәрежедей сапалы және керекті шикізаттар мен материалдармен, отынмен жабдықтап, екінші жағынан өнеркәсіптік-өндірістің үздіксіз жұмыс істеуін қамтамасыз етуі.

Екіншіден, оның көлемін анықтаған кезде келесі жағдайларды қарастыру керек: құралдарда алуға кеткен уақытты; заказдарды қабылдау, өндірістің үздіксіз жұмыс істеуін қамтамасыз ететін материалдық құндылықтарды сақтау, дайын өнімді сақтау, тұтынушыларға апаратын өнімді партияларға бөлу, жарнама жасау, өнімді өткізуге кеткен шығындар.

Айналым құралдары жалпы көлемі алдын ала құралған нормалар мен тұтынудың нормалары негізінде есептелінеді. Өндіріс барысында кеткен барлық шығындар қатаң түрде сметаларға сәйкес есептелінеді. Айналым құралдарының нормасы қордың көлемі мен уақытын анықтайды.

Басқаша, өндірістегі шикізаттар мен материалдарға төленген шоттардан бастап дайын өнімді өткізуге, сатуға кеткен шығындар үшін кеткен айналым құралдары (ақшалай) төленген уақыт аралығын көрсетеді.

Айналым құралдарының нормасы әр қорға бөлек есептелінеді: өндірістік аяқталмаған өндіріске; дайын өнімге, айналым құралдарының көп бөлігі (85-90%) өндірістік қорлардың үлесіне кетеді. Өндірістік қорларды құруға кеткен айналым қорларын жоспарлап, реттеу мен бақылау үшін ағымдағы қауіпсіздік дайындаушы, мезгілді деп бөледі.

Олардың айырмашылығы, мысалы: ағымдағы қорлар өндірістің үздіксіз жұмыс істеуін қамтамасыз етеді. Қауіпсіздіктегі (кепіл) қорларды өндіріс процесіндегі күтпеген жағдайда қолдануға болады, ол егер шикізаттар мен материалдардың кешіккен жағдайда, сапасыз шикізаттар әкелінсе қолданады. Айналым құралдарын өндірістік емес тұтынуға тарту деп санауға болады. Бұндай жағдайда қорларды тек өндірістік шикізаттармен қамтамасыз ететін болса ғана құру керек. Басқаша мұндай қамтамасыз ету түрін «транзиттік әкелімдер» деп аталады. Тәжірибеде көбінесе әкелінгенше шикізаттар мен материалдарды қосымша тексеріп, тәжірибе жасап, өндіріс процесіне дайындау істері жүргізіледі. Белгілі бір уақыт аралығындағы өндірістің тоқтап қалмауын әсіресе мерзімдік, қордың мақсаты болып табылады. Мерзімдік қорлардың жұмыс жасау уақыты белгілі бір яғни шектеулі және шикізаттардың сақталуы анықталғандықтан мерзімдік қорлар басқа қорлардан ерекшеленеді. Орташа айналым құралдарының бөлек материалдар мен шикізаттарға, жартылай дайын өнімге және тағы, басқа бөлек шығындарға орташа өніммен айналым құралдарының есептелінуі.

Айналым құралдарының нормасы әр шикізаттар мен материалдар бойынша өзіне бірнеше көрсеткіштер есептелінеді: ағымда әкелінген уақыты, қауіпсіздік, траспорттық, технологиялық қормен, жүкті әрі-бері тасу, орналастыру, қоймаға орналастыру шығындары. Бұлардың әрқайсысы айналым қорлар нормасын жасауға әсерін тигізеді.

Дайын өнімге айналым құралдар нормасын анықтау үшін қоймадағы кеткен уақытта дайын өнімді сорттау, заказ бойынша бөлу, керекті станцияларға апару барлығы жатады. Шикізат пен материалдар, ыдыстар, жөндеуге арналған бөлшектер т.б. қордағы айналым құралдарының мөлшерін анықтаудың өз ерекшеліктері бар.

Шығарылған өнімнің сапасы жоғары болған жағдайда, әсіресе өндіріс өнімдерінде 70-80% негізгі бұйым немесе тауардың құрамы шығарылады. Негізгі осы өнім түрлерінде айналым құралдардың орташа есептелінген айналым құралдарының нормасы есептелінеді. Ол қоймада орналасқан барлық дайын өнімге қолданылады. Шығарылған заттардың айналым құралдар нормасы төлем құжаттары мен шоттардың банкке тапсырылған уақытында есептелінеді.

Жартылай айналым құралдарының нормасы дайын өнімге немесе нормативтің жалпы сомасын бір күнде шығарылған тауар өніміне бөлсек аламыз.

Мысалы: складтағы дайын өнімнің айналым құралдар нормативі 350 млн. тг жіберуге дайын өнім 150 млн. тг ағымдағы жылдың 4-ші тоқсаныңда шығарылатын дайын өнімнің құны 6300 тг.

Онда айналым құралдарының жалпы нормасы:

• 
  өндірістік дайындауға және меңгеруге кеткен шығындар;
  
• 
  өндірісті ұйымдастыру мен технологиямен шарттанған тура өнім өндірісіне байланысты шығындар;
  
• 
  еңбекке төлеуге кететін шығындар;
  
• 
  табиғи шикізатты пайдаланумен байланысты, сонымен қатар өнім сапасының жақсаруына байланысты капиталды емес мінездемелі шығындар;
  
• 
  рационализаторлық ұсыныстармен, техникалық дамумен, ойлап табумен байланысты жұмсаулар;
  
• 
  өндіріс процесіне қызмет етуге (ағымдағы, орташа және толық жөндеуге) байланысты шығындар;
  
• 
  техникалық қауіпсіздік пен еңбек етуге жақсы жағдайларды қамтамасыз етуге байланысты шығындар;
  
• 
  жұмыс күшін жинауға, қабылдауға байланысты жұмсаулар;
  
• 
  мамандарды дайындау мен қайта дайындауға байланысты шығындар;
  
• 
  жұмысшыларды жұмыс орнына және жұмыс орнынан тасымалдауға, мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру мен зейнетақыны қамтамасыз ету аударымдарына, яғни сәйкес өнімдер өндірісінде істейтін, жұмысшылардың еңбегіне төленетін шығындардан мемлекеттік жұмыс пен қамту қорына аударымдарға байланысты жұмсаулар;
  
• 
  міндетті медициналық сақтандыруға байланысты аударымдар;
  
• 
  банк қызметіне төлемдер, банктердің қысқа мерзімді ссудаларына пайыз төлеуге байланысты шығындар;
  
• 
  кепілді қызмет етуге байланысты шығындар;
  
• 
  өнімді өткізуге (қаптау, сақтау, жеткізу) байланысты жұмсаулар;
  
• 
  негізгі өндірістік қорларды жандандыруға (толық қайта құрылуға амортизация) байланысты шығындар;
  
• 
  кәсіпорын мүлкін сақтандыру бойынша төлемдер;
  
• 
  материалдық активтер бойынша тозу;
  
• 
  сапаның сәйкес келмеуіне (брак) байланысты жоғалтулар;
  
• 
  ішкі өндірістік себептерге байланысты тұрып қалудан болған жоғалтулар.
  

Кәсіпорынды құру және олардың құрылымдық бөлімшелерінің негізіне өндірістік процестер жатады. Өнімді өндірумен байланысты кез келген технологиялық процес түрлі операциялар көлемін, оның ішінде негізгі, қосымша қызмет көрсету, басқару және т.б. жұмыстарын іске асырады. Дайын өнімді жасауда жоғарыдағы көрсетілген операциялардың ролі түрліше. Өнімді қалыптастыру негізгі өндірістік процестердің кезінде шығады, ал басқа процесте оны жасауға тек ықпал етеді. Мұның барлығы тиісті бөлімшелерді қалыптастырудың негізі болып табылады.

Айтылғандарды есепке алсақ, өндірістік бөлімшелер өнімді өндірудегі жалпы технологиялық процестердегі олардың өзара байланысы кәсіпорынның өндірістік құрылымын құрайды. Құрылым кәсіпорынның дамуы мен жұмыс істеуін қамтамасыз ететін элементтердің іс-әрекетін тұлғалайды.

Қазақстандағы көптеген кәсіпорындарды шетелдік және отандық инвесторлар емес, алаңдаушылық тудыратын фирмалар сатып алған. Яғни, өзіндік капиталы жоқ, басқа фирмалардан қарыз алып, сол қарызын жекешелендірілген кәсіпорынның өндірген өнімін беру есебінен жабады. Және де Қазақстандық кәсіпорындардың ерекшелігі, яғни қорлардың және технологиялардың моральды және физикалық тозуы, толығымен қайта құруды ұсақ инвесторлар жүзеге асыра алмайды.

Осыған байланысты мемлекеттік бюджетке ірі көлемді табыстар әкелетін, ұлттық мәнге ие объектілерді мемлекеттік қадағалауға құқықтық негізде қайтару мәселесі туындап отыр. Басқаша айтқанда, кейбір жағдайларда жеке меншік иелігінен алу сұрағын қойып отырмын. Әрине, бұл инвестициялық климаттың нашарлауына септігін тигізеді, алайда ыңғайлы климат ұлттық қызығушылықтарға зақым келетін жолдармен жасалмауы тиіс. Жекеменшік иелігінен алу нысандары әр түрлі болуы мүмкін: жекешелендіру келісім-шарттарын соттық негізде бұзу, қосымша акциялар пакетін шығару және оны мемлекетке беру, банкрот процесі арқылы мемлекет иелігіне алу, мемлекетпен акцияларды сатып алу және т.б

Нарықтық экономика жағдайында экономикалық қызметтің барлық экономикадағы негізгі буыны – бұл кәсіпорын. Міне, сондықтанда, бұл деңгейде қоғамға қажетті өнім өндіріп, қызмет көрсетілуі тиіс. Кәсіпорында ресурстарды үнемдеп жұмсау, жоғары өнімді техникалар мен технологияларды қолдану мәселелері кең түрде шешіледі. Ең білікті кадрлар жинақталады. Сол сияқты бизнес – жоспарлар әзірленеді, маркетинг қолданылады, тиімді басқару жүйесі – менеджмент іске асырылады. Мұның барлығы терең жкономикалық білімді қажет етеді. Қазіргі нарықтық жағдайға тек «Мерей-Әсем» ЖШС өміршең бола алады. Ол нарық талабын аса сауаттылықпен және компоненттілікпен анықтайды, сұраныс талабын қанағаттандыратын өнімдерді өндіруді ұйымдастырады және білікті қызметкерлерге жоғары табыспен, ең соңында, көп пайданы табуды қамтамасыз етеді.

«Мерей-Әсем» ЖШС өзі құрылған жылдан бастап-ақ өндіріс қуаты мен өнім көлемін елеулі түрде арттырды. Өндірістік шығындарды барынша азайта отырып, сапалы және тұтынушылардың қажеттіліктерін қанағаттанарлық өнім шығару.