жаттығу Топ шеңбер құрап отырады. Нұсқаулық

Топ шеңбер құрап отырады.

Жүргізушілер бөлмеден шығып кеткеннен кейін қалған қатысушыларға қосымша нұсқаулық беріледі.

Топ бөлінудің мүмкін деп тапқан белгілерін талқылап, анықтағаннан кейін топтың әр мүшесіне өз дәптерінің бетіне тігінен сызық жүргізіп екі тізбекке бөлу ұсынылады. Сол жақтағы тізбек қасиеттің бір түріне, оң жақтағысы – екінші түріне арналады. Мысалы, сол жаққа «бақылампаздық» деп жазылуы мүмкін, ал оң жаққа – «Эмпатикалық» немесе сол жаққа «Эмоционалды», оң жаққа – «Рационалды» және т.с.с.

Топтың барлық мүшелері әр қатысушының ұйғарымымен таңдалған түрге сәйкес қандай да бір полюске тіркелгеннен кейін, жаттықтырушы топтың барлық мүшелеріне орындарынан тұрып, бір жерге қадалып қалмай, бөлме бойына орналасуын ұсынады, одан кейін картина ілінген қабырға қасына «рационалдыларды», ал сөре тұрған жаққа – «эмоционалдылардың» отыруын өтінетінін айтады және т.с.с.

Топ мүшелері орналасып болғаннан кейін, өздерінің жорамалдары мен бағалауларын тексергілері келетіндігі анық. Бұнымен жүргізушілерді жаттықтырушы шақырғанша айналысуды ұсынуға болады.

Көрші бөлмеге шыққаннан кейін, жаттықтырушы жүргізушілерге нұсқаулықты тағы бір қайталауы тиіс: «Біз жекелік белгілері бойынша анықталатын екі шағын топқа бөліндік. Сендердің міндеттерің – топтың қандай белгі бойынша бөлінгенін он минуттың ішінде анықтайтын тапсырмалар беру. Қандай да бір сұрақтарыңыз бар ма?». жиі жағдайда жүргізушілер қандай да бір жаттығуды немесе тәсілді қолданардағы мақсаттылыққа байланысты кеңесу тілегін айтады. Жаттықтырушыға оларға мүмкіндігінше әдістемелік көмек және бұл кезеңде қолдау көрсетуі қажет, егер мүмкін болса, ұсынылған жаттығулардың қайысысы тиімдірек және қайысысы нәтижесіз болатындығын айтуына да болады.

Көп жағдайда қатысушылардан қарапайым әрекетті талап ететін тапсырмалар нәтижелі болады: мысалы, тақтаға квадрат сызыңыз, арықты немесе басқада қандай бір кедергіні аттап өту, қарама-қарсы топтың мүшелерімен амандасу және т.б. Топтың ішіндегі өзара әрекеттік мақсаттағы жаттығуларда тиімді болады: өз тобының мүшелерінің мүсінін құрау, топтың әнұраны болуға лайық ән құрастыру немесе есіне түсіру, өздерінің ұрандарын ойлап табу, өздері таңдаған қасиеттері жарқын көрінуі мүмкін жаттығу ойлап табу және т.с.с.

Екінші жағынан, қандай да бір маңызды немесе терең мәселеге топтың әр мүшесінің қатынасын шеңбер бойымен сұрап шығу аталмыш жаттығу тапсырмасын шешуге еш септігін тигізбеуі мүмкін. Өйткені салмақты талқылаулар барысында адамның жеке тұлғалық қасиеттері (мысалы, бақылампаздық) емес, жалпылама болмысы көрінеді, сондықтанда, қатысушылардың жеке ерекшеліктерін қандай да бір жеке белгі бойынша жалпылай болмысы көлеңкелеуі мүмкін. Жүргізушілерге, егер өздері қолайлы ешнәрсе ойлап таппаса, топ ішіндегі немесе топтар арасындағы өзара әрекеттерге арналған нақты жаттығуларды ұсынуға болады. Бұл жағдайда біраз үзіліс жариялап, жүргізушілерді дайындауға қосымша уақыт арнау дұрыс болмақ.

Бұдан кейін жаттықтырушы жүргізушілермен бөлмеге оралады, шағын топтардың біріне қосылады да (өзін қайсысына жатқызатына байланысты), және барлық қатысушыларға жүргізушілердің бөліну белгісін анықтау міндетінің қиындығын шамалы жеңілдету үшін, тапсырманы орындау барысында оларға таңылған қасиетті белсендіруін өтінеді. Бұл жол арқылы, жүргізушілер, әр уақытта бүкіл топ және жаттықтырушы олардың жетістікке жетуі үшін күш салатындығына сенімділік ұялататын белгілер алуы тиіс. Топ мүшелері өздері жүргізушілерге көмек болуы мүмкін тапсырылған жаттығулардың өзгерту түрлерін ұсынуына болады.

Негізінене, барлық жүргізушілер өздеріне жүктелген тапсырманы орындап, бөліну белгілерін анықтайды. Ең дұрысы, олар әр шағын топ ойлаған қасиетті тура атайтын жағдайда болуы. Егер жүргізушілер шеше алмай бірақ, мақсатқа жақын болса, жаттығуды белсенділік бәсеңдегенше жалғастырғаннан бұрын, қандай да бір жуық шешіммен тоқтатқан дұрыс. Жүргізушілер тапсырманың шешімін тапқаны жарияланғаннан кейін, топ олардың жұмысына алғыс айтып, өздерін мүшесіміз деп санайтын шағын топтың біріне қосылуды ұсынады.

Бұл процедураны ілеспелі түрде жүргізу маңызды. Алдымен, жаттықтырушы барлығы өздерінің бағалауларын «жариялауға» келісетіндіктерін және оларды топтың басқа мүшелері қалай бағалағанын шынымен білгілері келетін сезімдері нық екендігін анықтап алуы керек. Егер қатысушылардың әрқайысысы өздерінің келісімдерін сөзбен нақтыласа, және жаттықтырушының бұл процедураның дұрыстығына қосымша ешқандай күдіктері туындамаса, қорытынды шығара беруге болады.

Егер топ өзін бағалау жорамалы тапсырмасын орындаса, онда жорамалдың туралығы қатысушы өзі қай топты таңдағанымен жорамалдың сәйкестігі бойынша анықталады. Жаттықтырушы топқа: «Серік рационалдылар тобын таңдады. Егер сіз ол өз «рационалдылар» тобын таңдайды деп жорамалдасаңыз, өзіңізге 1 ұпай қоя аласыз. Ал егер сіз ол «эмоционалдылар» тобын таңдайды деп жорамал жасасаңыз, онда өзіңізге 0 ұпай қою керек болады – сіздің жорамалыңыз анықталды. Айжан «эмоционалдылар» тобын таңдады». Егер сіз ол «эмоциональдылар» тобын таңдайды деп жорамалдасаңыз, өзіңізге жорамалдың туралығы үшін 1 ұпай қоя аласыз. Егер сіз ол «рациональдылар» тобын таңдайды деп жорамалдасаңыз, 0 ұпай» және т.с.с. осылай жаттықтырушыны қоса отырып, барлық қатысушылар тізбектеліп аталып шыққанға шейін.

Егер топ тапсырманы қатысушыларды «әділ пікір жасау арқылы» бағалаумен орындаса, онда бағалаудың туралығы қатысушының жеке пікірі топтық бағалаумен сәйкес екндігі арқылы анықталады. Жаттықтырушы топқа: «Олжасты «рационалдылар» тобына жатқызғандар, қолдарыңызды көтерсеңіздер – дейді. Дауыстардың санап болғаннан кейін, жаттықтырушы мен басқа қатысушылар оны жазып қояды. Одан кейін тағы бір тексеру үшін жаттықтырушы: «Олжасты кім «эмоционалдылар» тобына жатқызды?» - деп сұрауына болады. Алынған сан жазылады, бұнымен қатар жаттықтырушы барлық дауыстардың қосындысы топ мүшелерінң жалпы санымен сәйкестігін тексереді. Сондай-ақ, бұндай процедура арқылы, аталмыш жағдайда өзі туралы әңгіме қозғалған қатысушы, қай адамдардың пікірі ол туралы көпшіліктің пікірімен және өзі туралы өз пікірімен сәйкес еместігін немесе, керісінше, көпшіліктің пікірімен сәйкес емес бірақ, өзінің пікірімен сәйкес екендігін түсіну үшін, оны кім қарама- қарсы полюске жатқызғанын байқай алады.

Егер дауыстардың қатынастығы, полюстердің бір жағына басымдырақ болса, онда топтық пікір негізінене осы полюске бейімделеді деп санауға болады: мысалы, 13:0, 12:1, 11:2, 10:3, 9:4 немесе, болмаған жағдайда 8:5 қатынастығында – бұның барлығы «Рационалдық» жағына басымдылық. Жаттықтырушы: «Топтық пікір «рационалдық» жағына бейімделеді деп санауға болады, сондықтанда кім өз бағалауында Олжасты «рационалдылар» полюсіне жатқызса, өзіне 1 ұпай қоюына болады. Ал Олжасты «эмоционалдылар» полюсіне жатқызғандар, өздеріне 0 ұпай қояды, өйткені олардың пікірі топпен сәйкес болмады». – деп айтады.

Әр қатысушы өзі жинаған ұпайының қосындысын жеке санайды: бірінші жағдайда ол оның болжамының туралығы білдіреді, екіншіде – оның бағалауының топтық пікірге жақындығын. Жаттықтырушы қорытынды жасайды: « Кімде ұпай қосындысы 13 болды, 12?, 11?. Құттықтаймын сізді! Бұл өлшемдер кездейсоқ шешу ықтималдығынан белгілі деңгейде ерекшеленеді».

Көп жағдайда, кейбір қатысушылардың өзін бағалауы, топтық пікірмен сәйкес болмайды: адамға ол ықшамды сияқты көрінеді, ал топ оны бірауыздан «ұзақ сөйлейтіндер» полюсіне жатқызады. Жаттықтырушы бұған топтың назарын аудартуына болады, ал кейде мұндай дәйектерді талдамасада болады, себебі бәрібір- ақ маңызды психодиагностикалық ақпаратқа жатады.

Топ шеңбер құрап отырады.

Бұл жаттығуды орындауға шыққан екі қатысушы дәлізге шыққанан кейін, жаттықтырушы шағын топтарды орналастырады да, шығып кеткендерге арналған белгілі қатынастарды белгілейді: мысалы, бір шағын топқа – қорқыныш, басқасына – махаббат, үшіншісіне – жиіркенушілік; немесе қорқыныш, махаббат және қызғаныш; немесе қызғаныш, сенімсіздік және масаттану және т.с.с. (Жек көру, кекшілдік сияқты қатынастарды бейнелеу оны бейнелеуші адамдарда қолайсыз сезім тудыруы мүмкіндігін және тіпті кейде бұл сезім оны қабылдаушылардікінен де күшті болатындығын есте сақтау қажет. Соңғы әрекет өте ұзақ болуы мүмкін, сондықтанда жаттықтырушы негативті эмоцияны таңдаған және оны бейнелеуші шағын топтың құрылуына назар аударуы қажет. Ол адамдар өте шыдамды және эмоциялық сезім оларды оңайлықпен баса алмайтын болуы қажет).

Жаттықтырушы бірінші шағын топтың қасына келеді де, әр қатысушыға шығып кеткен адамдарға деген тапсырылған қатынасты өзіне ұйытуы қажет екендігін ұсынады: «Мен сені қызғанамын, өйткені сен тапқырсың, сені қызғанамын... мен сені қызғанамын...., қызғанамын..., қызғанамын... өйткені сен маған қарағанда ойнақылаусың... ашықсың... жеңілтексің.... мен сені қызғанамын және т.с.с. басқа топқа ол қорқынышты өзіне ұйытуды ұсынады: «Мен сенен қорқамын, өйткені сен маған тисуің мүмкін... Мен сенен қорқамын.... қорқамын.... сен менен мықтырақсың.... сен мұнда болғанда маған қорқынышты... және т.с.с.». үшінші топқа махаббатты (немесе сүйіспеншілікті) өзіне ұйтуды ұсынады: «Сен маған қатты ұнайсың, сен сондай сүйкімдісің.... Мен саған махаббат сезімімен қараймын... Сені сүйемін болды....» және т.с.с.

Бұл өз-өзіне сендіруді қатысушылар жаттығу барысында іштерінен қайталап тұруы қажет.

Жаттықтырушы шығып кеткендерді шақырады және олар үнсіз күйде әр шағын топқа жақындайды және әртүрлі дене қимылдары мен тұрысымен тәжірибе жасайды. Әдетте, әр шағын топтың қасынана белгілі бір жағдайды сезінгеннен кейін, олар өздері-ақ ортаға шығады. Шағын топтағы барлық қатысушылар арқаларымен отыра береді. Жаттықтырушы ортада тұрған екі қатысушыға олардың қатынасын түсіндіретін сұрақтар қояды және олардың жауаптарын арнайы кодтармен белгілеп жазып алады: Қ (қызғаныш), Қ (қорқыныш) немесе М (махаббат) яғни, олардың әрқайысысының көрсеткен топтарға байланысты белгілейді. Қойылатын сұрақтардың шамалы үлгісі:

1. Қай топтың қасында арқамен тұрған жайлырақ?

2. Егер сен шағын топтардың бірімен ұрсысып қалсаң, онда қайысысмен ұрсысуың мүмкін? (Жаттығуларды көп жағдайда әйел адамдар өте жақсы орындайды).

3. Олардың қайысысымен сен жылдам татуласар едің?

4. Кімді аяр едің?

5. Кімді жек көрер едің?

6. Кіммен бірге жұмыс істегің келеді?

7. Кіммен бірге саяхатқа барар едің?

8. Шағын топтардың қайысысына назар аударар едің?

9. Шағын топтардың қайысысына «шайтанға жол сілтер» едің?

10. Ал қайысысын санаториге жіберер едің?

11. Шағын топтардың қайсысына сыйлық берер едің?

12. Кімге қатты сөз айтқың келеді?

13. Кімге жылы сөз айтқың келеді?

14. Қай шағын топпен әріптес болар едің?

Жаттықтырушы қатысушыларды жауабының кейбірі сәйкес, ал кейбірі мүлде өзгеше болатындығын нәтиже барысында байқаймыз.

Сұрақтардың қатары жаттықтырушылардың сезімінің әр қырын ашатындай толыққанды болуы керек. Жаттығу аяқталғаннан кейін, жаттықтырушы барлық қатысушылардың шеңбер бойына оралып, өздеріне ұйытылған эмоцияларды «лақтырып тастауды» ұсынады. Тіпті психодрама немесе социдрамадағыдай «ролге қайта ауысуды» ұсынуға болады. Бұдан соң ол өз сұрақтарын қайтадан оқып шығады да, топ мүшелеріне әр жаттықтырушы қалай жауап бергеннін көрсетеді. Мысалы ол: « Қай топтың қасында арқасымен қарап тұру жайлырақ болды? - деген сұраққа Олжас «қорқыныш» тобын, ал Торғын – «махаббат» тобын таңдады; «Кімді аяр едің?- деген сұраққа екеуі де «қызғаныш» тобын таңдады» - деп айтады.

Талқылау барысында жаттықтырушылар өздерінің сезімдері туралы, ал қандай да бір қатынасты бейнелеушілер - өздерінің сезімдері туралы айтады. Көп жағдайда қатысушылар үшін жаңалық болатыны - адамның «арқасымен» қатынастың нәзік қырларын, әрі нағыз қатынастан әлсіз болатын «ойналған» қатынастарды сезіне алу қабілеттілігі болмақ.

Кей жағдайларда, бұл жаттығудан кейін, қайта жинақталу кезеңі қажет, өйткені көптеген қатысушылар үшін қандайда бір күйге ену кезіндегі эмоционалдық жағдайдан босау оңай бола қоймайды. Осы себептерге орай бұл жаттығу аса қатерлі жаттығулар қатарына жатады. Тек кәсіби жаттықтырушылардың, психотерапевттермен, кеңесшілердің тобына ұсынылады.

52 жаттығу

Топ шеңбер құрап отырады.

Бұдан кейін жаттықтырушы допты өзінің сол жағындағы немесе оң жағындағы не бірінші болып бастағысы келген қатысушыға береді. Жаттығу барысында жаттықтырушы нұсқаулықтың дұрыс орындалуын және доптың әрбір қатысушының қолында кем дегенде бір рет болып шығуын қадағалайды. Соңғы талап толығымен орындалғаннан кейін, жаттықтырушы доптың бірнеше рет қайталанып беріліп шығуын біраз уақыт күтеді де, жаттығуды аяқтайды.

Қатысушылар өз орындарына отырады да, жаттықтырушы оларға бірінші сұрақты қояды: «Естеріңізге түсіріңіздер, доп алдымен Жанаттың қолына қалай тиді, одан кейін Назымға өтті (бұл жерде ол доптың қалай өткенін көрсетеді), одан соң Назым оны Асхатқа лақтырды, одан кейін доп Ерғалидың қолына тиді, одан кейін Айгүлге... Доп он үш қатысушының онының қолында болып шыққанына назар аударыңыздар. Басқалары кем дегенде бір рет доп алған уақытта, бірде –бір ретқолдарын доп тимеген үш адамды естеріңізге түсіріңіздер?». Егер сұрақты топтың кейбір мүшелері түсінбесе жаттықтырушы тағы бір рет қатысушылардың назарын топтың бес мүшесі кем дегенде бір рет допты алғанда, сегізінің қолына доп бірде- бір рет тимегеніне аудара отырып, көрнекті түрде доптың қимылын көрсетіп шығады. Доптың келесі лақтыруында ондай адамдар қатары жеті, одан кейін алты, сөйтіп үшеуге де жетті. «Қолдарына осыншама уақыта бір ретте доп тимеген адамдар кімдер?»

Топ мүшелері бұл сұраққа жазбаша түрде жауап беруі керек. Барлығы өздерінің жазуларын аяқтағаннан кейін, жаттықтырушы «сұрақтың субъектісі болған» - яғни доп қолдарына барлығынан кеш тиген адамдардың қолдарын көтеруін өтінеді. Бұл кезде әрқайысысы өзінің жауабынның дұрыстығын тексере алады. Негізінде, бұл сұраққа қатысушылардың тек 10 пайызы ғана дұрыс жауап береді.

Бұдан соң жаттықтырушы топқа келесі сұрақтарға жазбаша жауап беруін өтінеді: «Топта кім допты үш рет және біреуден аса иеленді?; «Топ мүшелерінің қайысысы допты бірақ рет алды?» бұдан кейін, жаттықтырушы «сұрақтың субъектілеріне қолдарын көтеруді өтінеді- алдымен, допты үш рет және біреулен артық иеленгендердің, одан кейін допты тек бірақ рет алғандарды. әр қатысушы өз жауабының дұрыстығын тексереді де, топқа айтады. Жаттықтырушы топқа өзінің қаншалықты дұрыс жауап бергенін жариялайды. Кейде «сұрақтың субъектілерінің» өздері допты екі, үш рет алғандарын білмей жатады. Мұндай жағдайда, доптың жылжуының барлық ілеспелі қозғалысын қайта орындап, әділдікті орнатуға болады.

Нәтижелерді талдау барысында жаттықтырушы: «Неге біз өз бақылауымызда неліктен қажетті деңгейдей тура болмадық?» деген сұрақ қоюына болады. Көп жағдайда топ мүшелері бір сәтте тапсырмаға тартылғандықтың, әрі «Кім саған доп лақтырар екен?», «Ол кезде не айтады екен?», «Сен өзің кімге доп бересің?», «Не айтасың?»- - деп эмоциональды түрде мазаланудың - әрі жалпы топты бақылауың керектігі қиындығы туралы өздері айта бастайды. Топ көп жағдайда сен тартылған қызмет күрделі және сен үшін жекелік мағыналы болған сайын, бақылау міндеті күрделі бола түсетіндігін қорытындысын жасайды.

Аталмыш жаттығуды күрделендіре талқылау үшін, жаттықтырушы: «Сіздің көзқарасыңыз бойынша, бұл жаттығуды орындау барысында, топтың даналығы байқалды ма?» деген сұрақ қоюға болады. Бұл сұраққа жауап беру үшін қатысушыларға өз тобын зерттеуде тағы бір қадам жасау керек болады: қолдауды қажет еткен топ мүшелеріне қолдау көрсете алды ма? қатысушылардың біреуін ренжітіп алған жоқ па?. Талқылаудың бұл кезеңін жақсыз формада өткізген дұрыс болады.

Өзгерту

Топ шеңбер құрап отырады.

Егер тапсырма барлық топ мүшелеріне емес, тек үш қатысушыға қатысты орындалатын болса, олардың бірінің есімін жаттықтырушы текшеге жазып беріледі. Бұл қатысушылардың бірі назардан тыс қалып қалмау үшін және «өз добын» иеленуі үшін жасалады.

Барлық пікірлер оқылып болғаннан кейін жаттықтырушы топқа келесі сұрақтарды қоя алады: «Бұл жаттығу сізге не береді?». Көп жағдайда қатысушыларға өздерінің бойында басқа адамды жақсы түсіну сезімі пайда болатындығы және бұл жаттығудың нәтижесінде жылылық пен жалпылық сезімі нығая түсетіндігін айтады.

ІІІ. КРЕАТИВТІК ТРЕНИНГ
КРЕАТИВТІК ТРЕНИНГТІҢ; ТҮСІНІГІ, ТАРИХЫ, КОНЦЕПТУАЛДЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Бұл және келесі тараулар бүгінгі күнде қалыптасқан шығармашылықтың негізінен, оның нәтижелік және процессуалдық астарына, сондай-ақ шығармашылық қабілеттіліктерді дамытатын бағдарламалардың құрылу тәжірибесіне қатысты толық сипаттама беруге бағытталмаған.

Ең алдымен, шығармашылыққа тән көптеген анықтамаларда, оның жалпылама (мысалы, Я.А. Пономарев шығармашылықты дамуға жетелейтін өзара әрекет ретінде қарастырады) немесе жеке сипатамаға иелігіне қарамастан, шығармашылықтың процессуалдық немесе өнімдік жағына бағытталуы айқын байқалады (20).

Сондай-ақ, С.Л. Рубинштейн шығармашылықты «...тек ғана шығармашылықтың даму тарихына ғана емес, әрі ғылымның, өнердің және т.б. тарихына енетін ерекше, басқа бір жаңа» құрастырушы қызмет ретінде анықтайды. (21).

Осыған ұқсас шығармашылықты қалыптасқан білімдердің шегіне шығу, жеңіп шығу, шекараларын ашу ретінде анықтайтын көзқарасты А.М. Матюшкин мен Urban К.К. қалыптастырған. («boundary breaking»). (22, 23). М.Г. Ярошевскийдің пікірінше, «шығармашылық сананың және субъектің мінез-құлқын, сондай-ақ ол тудыратын, әрі алшақтатылатын өнімді қайта түрленту ретінде саналатын жаңаны қалыптастыруды білдіреді» (24).

Шығармашылықты оның өніме қарай анықтауға әрекетті бейнелейтін жоғарыда келтірілген анықтамаларда кейбір шектеулер бар. Шығармашылықтың негізі оның шығармашылық өнімдері: идеялары, мінез-құлықтары, материалдық нысаналары арқылы өзін айқындайтыны талас тудырмайды. Дегенменде, шығармашылықтың нәтижелерін сипаттау бізді оның негізін түсінуге жетелегенімен, бұл феномен туралы толық түсінік бермейді.

Тәжірибе бойынша шығармашылықтың процессуалдық астарына басымырақ назар аударуды қажет ететін анықтамасы өнімді болмақ. Жалпы өндірген таңдауымыздың субъективтілігіне есеп бере отырып, шығармашылықтың аса тереңірек анықтамасына В.М. Бехтеревтің анықтамасы жататындығын атаймыз. Өзінің «Общие основы рефлексологии человека» атты кітабында, ол шығармашылыққа айналасына шешім шығаруға қажетті өткен тәжірибенің қоры жинақталған қандай да бір қоздырғыш мәселе басымдылықтың қалыптасуын тудырған кезде жағдайда қандай-да бір жаңа әрекетті құрастыру ретінде анықтайды (25).

К Роджерс: «Мен әрекеттің көмегі арқылы жаңа өнімді қалыптастырудың шығармашылық процесі деп, бір жағынан, индивидтің ерекшелігінен, ал басқа жағынан – оқиғалар, адамдар, құралдар мен өмірлік жағдайлармен шартты түрде жетілу деп білемін»- деп жазады (26).

Askoff және Vergara шолуында (27) шығармашылықтың негізін анықтау тәсілінің екі тобы аталып өтеді: 1) негізгі көздерді анықтауға бағытталған тәсілдер, 2) процеске бағытталған тәсілдер.

Бірінші топқа қалай болғанда да үш тәсіл енуі мүмкін:

1. Психоаналитикалық тәсіл, шығармашылық бұл ішкі жекелік қақтығыстардың нәтижесі болып табылады деп пайымдайды. Шығармашылық процесс өз негізінде қиял өнімдерінің ойлаудың қарапайым және күрделі түрлерінің өзара әрекетінің нәтижесіндегі экстеранализация.

2. Гуманистик психология, шығармашылық ішкі жекелік қақтығыстар болмаған жағдайда пайда болады деп пайымдайды. Шығармашылық процесс ішкі тосқауылдар мен сыртқы кедергілерді жеңген жағдайда табиғи шығармашылық потенциалдардың жүзеге асуы болып табылады.

3. Гилфорд сияқты психометристер, индивидтің табиғи шығармашылық потенциалы генетикалық жолмен анықталған және стандартты сынақтар арқылы өлшеуге болады деп санайды. Шығармашылық процесс ойлаудың екі қарама- қарсы түрлері: дивергентті және конвергентінің өзара әрекеті ретінде көрінеді.

Процеске бағытталған тәсілдер тобына адамның шығармашылығы мәселелердің шешімін іздеу процесінде алшақтатылған ассоциацияларды табу қабілеттілігінің нәтижесі деп санайтын ассоцианистер ұстанымын жатқызуға болады. Гештальпсихология шығармашылық ойлау- бұл логикалық емес қадамдық әрекеттер де емес және жекелеген ассоцияцалар емес, жалпы жағдайды нақты қайта жүйелеу деген пікірден туындайды.

Егер шығармашылықты белгілі бір нақты ерекшелігі бар және жаңаны құруға әкелетін процесс ретінде түсінетін болсақ, онда креативтілік адамның ішкі қорының жиынтығы ретінде қарастырылады. Креативтік деп адам ойлауының стеротиптік қабілеттеріне бас тарту қабілетін (28) немесе мәселелерді шешудің жаңа тәсілдері немесе ой жеткізудің жаңа тәсілдерін таба білу қабілеттілігін (29) атайды. Смит пен Карлсон психологиялық көзқараста кретивтілікті санадағы ішкі санадан мәлімет қабылдау қабілеттілігі ретінде анықтама бере қарастырады (30).

Шығармашылықтың иегері адам, ал креативтілік оның бөлінбейтін құралы екендігін ескере отырып, біз креативтілікті адамның құралмалы, стандартты емес ойлау мен іс- әрекет таныту қабілеттігі және өз тәжірибесін сезіну мен дамытуы ретінде анықтаймыз.

Креативтілік өзін көпқырлылық арқылы танытады. Бұл –шапшаңдылық, икемділік, нақтылық, ойлау ерекшелігі өте бай қиял, қалжыншылдық, жоғары эстетикалық талғамды ұстану, мәселе бейнесін жекелеу деңгейі. Бұл қабілеттілікті белсендірудің нақты шарты өз-өзіне сенімділік пен ұстамдылық болып келеді.

Креативтіліктің көрінуінің ауқымды бөлігі ойлау ерекшеліктеріне жатады. Ойлау ерекшеліктерінің шығармашылық жетістіктерімен әсер етуші алғашқы түсіндірілген тізбектерінің бірін Д. Гилфорд (28) ұсынған, ол шығармашлығы үшін конвергентік (логикалық, ілеспелілік, жүйелілік) және дивергенттік (жалпылама, интуитивті, релятивті) ойлаудың бірігуі қажет деп санады.

Жекелеп атасақ, ол ойлаудың екі өлшемінің бірігуі нәтижесінде оның келесі ерекшеліктерін атайды:

• 
  шапшаңдықты барынша көп ой жинақтай алу қабілеті ретінде;
  
• 
  икемділікті кең ауқымды көпқырлы ой тудыру қабілеттілігі ретінде;
  
• 
  ерекшелікті стандартты емес ойларды жинақтау қабілеттілігі ретінде;
  
• 
  нақтылықты ойлау өнімдеріне қорытынды түр беру қабілеттілігі ретінде (28).
  

Когнитивистік түсіндірмелік кестелер шығармашылық мәселелеріне қатысты психологиялық әдебиеттерде кеңінен таралған болар. Әрі шығармашылық өнімділік ойлау операцияларының сапасымен ғана емес, сондай-ақ креативтілік процестердің әртүрлі кезеңдеріне тартылатын жекелік сипаттамалар, дағды мен қабілеттердің ерекшеліктерімен анықталады.

Креативтілік адам үшін күнделікті өміріндегі қызметінде және қарым- қатынасында қажет.

Себебі креативтілік кімге және не үшін қажет деген сұраққа жауаптан қарастырылатын тренинг бағдарламасының неге арналғаны түсінік болмақ, бұған кеңірек тоқталайық.

Біріншіден, креативтілік көбіне адамның «нысан» ретінде және оның қызметінің бірқатар ерекшеліктерімен байланысты әлеуметті топ мамандары өкілдерінің қызметінің жемістігімен анықталады.

Гендік инженерия саласындағы соңғы жаңалықтар генетикалық жекешілік жетістіктеріне мүмкіндік беретіндігіне қарамастан, әр адам оның өмірлік жолын тура қайталау мүмкіндігі жоқтығына қарамастан өзіндік ерекшелігін және қайталанбайтындығын сақтайды. Бұл жағдай егер адамдармен жұмыс алгоритмделінген кепілдемелер мен түйінделген теорияларға негізделген болса, тиімділігі болмайтындығын білдіреді. Сонымен қатар, барлық талаптарға сай әмбебап және қанағаттандыратын жеке тұлға теориясын қалыптстыру мүмкін емес, егерде нақты бір адамның психикалық өзгешелігі ескерілмейтін болса, жетекшінің, психологтың, педагогтың жұмысының ұстанымды нәтижесі болмайды.

Сонымен бірге, адам немесе адамдар тобы саналы түрде, сондай-ақ ойланбастан өздері туралы және өз әрекеттерінің жағдайы мен нәтижесіне қатысты ақпаратты бұрмалауы мүмкін. Істің нақты жағдайын түсіне алмайтын субъект, нақты жағдайға қатысы жоқ сағым болжамдарға сүйене әрекет жасайтын болады. Формальды қисын, жүйелі себепті-салдарлы пайымдаулар көп жағдайда адам мен топтың нақты өміріне тікелей қатысты болады, онда иррационалдық көп орын алады, бір мезгілде жағдайды себеп ететін күрделі жүйелер әрекет жасайды.

Болашағы болмайтын материалды «заттық» дүние нысандарынан бір өзгешелігі, адам ойы мен мінез-құлқы бір мезгілде өткеннің тәжірибесімен, нақты жағдаймен және алда күтетін және қалаған болашақтың бейнесімен анықталады.

Адамдардың құралмалы өзара әрекеті, олардың арасындағы тұрақты қатынастардың жасампаздығы қандай да бір әрекеттің қорытындысы, соңы бола алмайды. М.М. Бахтин өзінің «Эстетика словесного творчества» кітабында адамның толықтай қалыптасуының аяқталмағандығы, оның өз-өзімен сәйкессіздігі идеясын көтереді. Адамды «шексіз функция» деп атай отырып, «адам бір мезетте өз-өзімен сәйкес болмайтындығын» айта келе, М.М. Бахтин «тірі адамның» кез-келген уақытта қимыл-әрекетте болатындығын, оны ішкі әлемінің феномендерінің «ағымдылығын» нақтылайды (31).

Бұл жолмен, адамдармен кәсіби жұмыстың жасампаздығы стандартты әрекеттерді шектейді және шығармашылық сипаттауға ие болмау мүмкін емес.

Екіншіден, креативтілік күрделі техникалық, ұйымдастырушылық, ғылыми мәселелердің ерекше шешімін табуға, шығармашылық туындыларды жарыққа шығаруға көмектеседі.

Біздің пікірімізше, шығармашылық – бұл ғалымның, композитордың, суретшінің, жоғары категориялы маманға тән қасиет деп санайтын санада қалыптасқан үйреншікті стеротипті жеңу өте маңызды болмақ. Біз креативтілік өзінің көрінуінде шектеулікті қажет етепейді, ол үй қызметіндегі әйелге де, троллейбус жүргізушісіне де тән қасиет деп санаймыз. Бұл жөнінде К. Роджерс: «Шығармашылық сипаттама .. өзінің досымен жаңа ойын ойлап тапқан бала әрекетінеде; қатынастық теориясын құрастырушы Эйнштейнде де; ет тағамына жаңа қоспа ойлап табушы үй қызметіндегі әйелге де; өзінің тұңғыш романын жазушы жас авторға да; қатысты»- деп жазады. Адам өзінің шығармашылық негізін әдетті, жақсы таныс оқиғалардың мәселілігі арқылы да көрсете алады (26).

Сондай-ақ креативті адам шығармашылық потенциалы көрініс таппаған адамдармен салыстырғанда, қарым- қатынас барысында аса тартымдылыққа ие екендігін атап кеткен жөн. Ол біз уақыт ағымына қарамай, ұзақ уақыт алау маңында жағаға ағылған толқындарға қарап отыратынымыз сияқты, ұзақ уақыт бойында бірге болатын адамдарды өзіне тартады. Сондай-ақ шығармашыл адамның тартымдылығы оның тұрақты түрде дамуымен, өзгеруімен ғана емес, сонымен бірге өз кезегінде бұл шеңберді шектейтін немесе нақтырақ айтсақ, даму шиыршықтығын жалғастыратын басқаның тәжірибесіне ашықтығымен байланысты.

Дж. Моренода жекешілдіктің кеңеюі жүзеге асатын бағытты анықтайтын «теле» факторының түсінігі бар. «Жекешілдік» терминінің аясында Дж. Морено «өткендегі атқарылғандардың және болашақтың болжамының «бізді» түп негізімізден өзгерткеннен кейін, менен немесе сізден қалған» деп түсінді (32). «Теле» факторының негізін Дж. Морено проекцияның (басқаларға өзінің көзқарасын міндеттеу және олардың шынайы болмауына жол беру) және ретроекция (айналасындағылардың ойлары мен сезінулерін иеленуге ұмтылу) арасындағы айырмашылық арқылы ажыратты. Өзінің «Спонтандық театры» кітабында ол: «Кейбір адамдарда ретроекцияның күші ақылға сыймайтын деңгейде дамиды. Оларды біз батырлар және кемеңгерлер деп атаймыз. .. Теле – басқалардың тәжірибесін ғажайып жеңілдікпен үндестіру процесі, және басқа біреудің ойларын өзіне тартып алу жолымен емес, басқалардың өздері өз сезімдерін «теле»-ге айқара ашу икемділігіне орай үндестіруі болмақ... «Теле» жекешілдік шекарасын ақылға сыймайтын шегіне дейін ашу мүмкіндігін танытады. (32).

Креативтілік жеке тұлға дамуының өзгеруге, стериотиптерден бас тартуға дайын екендігін анықтайтын күшті фактор болып отыр.

Бірақ, ең бастысы, бізді креативті болуға жетелейтін әрекет бұл бүгінгі әлемнің құбылмалығы.

Осының барлығының әсерінен әр адам қандайда бір белгілі деңгейде иемденетін қабілеттілікті - креативтілікті дамытуға мүмкіндік беретін құралдарды іздеу қажеттілігі байқалады.

Шығармашылық қабілеттілікті дамытатын бағдарламаларды құрудың әртүрлі белгілі тәсілдері бар. Бұл бағдарламалардың басым көбі креативтіліктің қандайда бір құрамдылығын дамытуға көзделген.

Олардың ең қолайлысы шығармашылық қабілеттілік күрделі міндеттерді соның ішінде, мектеп оқушыларының өнімді ойлауын дамытуға арналған М. Вертгаймердің тәжірибелеріне арналған шешу процесі кезінде жанданатын дәстүрлі тәсілдер.

Шығармашылық ойлауды дамытудың қорытынды бағдарламаларын бір мезгілде американдық зерттеушілер Е.П. Торрансон мен Э.Де Боно талқылаған.

Торренс әдістемесінің негізіне қаланған жетекші идея, бұл ойлаудың стандартты және шектеуін сырттай міндеттеуді жеңу идеясы болды. Ол талқылаған тренингтің негізгі әдістемелік құралы ретінде анаграммалар мен психогимнастикалық жаттығулар тапсырмалары жатады. Шығармашылық қабілеттіліктің дивергентік ойлау сияқты элементінің жаттығуға көнімділігін мойындай отыра, Торренс шығармашылық процестің мойындалмайтын бөлшектерін ынталандыруға мүмкіндік беретін амалдарға қойылатын талаптарды құрастырды.

Сонымен, инкубация процесін ынталандыру амалдарына қойылатын талаптар деп ол төмендегілерді атайды:

1. Олар сананың қарапайым жағдайдан ерекше күйге ауысуына жәрдем жасау қажет, тым болмағанда, қысқа уақыт аралығында.

2. Олар интеллуктуалдық, еріктік және эмоционалдық функциялардың өзара әрекетін қоздыру мүмкіндіктерге ие болуы қажет.

3. Олар мәселемен шынайы қақтығыс қамтамсыз етуі, оған бойлай алуды, эмоционалды еліктіре алуды қамтамсыз етуі қажет.

4. Олар қарама- қарсы түсініктердің, бейнелердің, ойлардың қақтығысын қамтамасыз етуі қажет.

• 
  міндеттерді шешуге қажетті және жеткілікті талаптарын айыру;
  
• 
  ұқсас міндеттерді шешу барысында алынған тәжірибелерден бас таруға дайындығын дамыту;
  
• 
  заттың көпқырлылығын көре алу қабілеттілігін дамыту;
  
• 
  тәжірибенің әр түрлі саласының қарама- қарсы ойларын біріктіре алу және мәселені шешу барысында алынған бірлесулерді пайдалана алу қабілеттіліктерін дамыту;
  
• 
  аталмыш білім саласының әр қилы ойларын сезіне алу және олардың ықпалынана босану қабілеттіліктерін дамыту.
  

Креативтік мінез –құлықтың факторы ретінде ойлаудың жігерлігін дамытуға 1981 жылы Лейпциг университетінде Й. Шмидт талқылаған бағдарлама арналған. Тренингтің негізінде Д.Н. Узнадзе талқылаған мақсат туралы теориялық түсінік жатыр. Бұл ерекше бағдарлама жоғарыда аталып кеткен тәсілдер сияқты шығармашылықтың когнитивтік компоненттерімен байланысты.креативтіліктің мінез-құлықтық көрінісіне белгілі дәрежеде назар аударылатын және ойлау мен әрекеттің нәтижесін біріктіретін және олардың өзара ықпалын ескеретін әдістемелік құралдар пайдаланылатын креативтілік тренингінің бізге белгілі жалғыз болжамына Натали Роджерстің бағдарламасы жатады (29).

Креативтілік табиғаты туралы теориялық түсінігімізді жинақтаған тәжірибеге және машықтық бағдарламалардағы шығармашылық процесіне қатысты бар қысқа сипаттамамызды үзе отырып, келесі қорытындылар жасайық:

• 
  шығармашылықты зертеуші теоретиктердің, және практиктердің көпшілігі шынайы өмірге қатысы жөніндегі формалдық қисынның өнімдік емес, нормативтік сипатамасын, оның уақыттан тыс сипаттамасын мойындайды;
  
• 
  шығармашылық процестің кейбірі тренинг тәжірибесінде қолданылған және талқыланған мойындалмайтын детерминантарын басқару және ынталандыру тәсілдері белгіленген;
  
• 
  креативтіліктің дамуында жетекші роль дивергенттік ойлауға сипатамасын дамытуға берілген компонентік тәсіл басымдылық алады.