Хіх–хх ғ. басындағы Тарбағатай өңірінің қазақтары

жүктеу 434,39 Kb.

бет	1/2
Дата	01.01.2018
өлшемі	434,39 Kb.
	#6421
түрі	Диссертация

1 2

ХІХ–ХХ ғ. басындағы Тарбағатай өңірінің қазақтары (тарихи-этнографиялық зерттеу)
НЕГІЗГІ БӨЛІМ

Автореферат диссертации

ХІХ–ХХ ғ. басындағы Тарбағатай өңірінің қазақтары (тарихи-этнографиялық зерттеу)

ӘОЖ 39 (=512.122) (574.4)

Қолжазба құқығында

Егізбаева Меруерт Қарпыққызы

ХІХ–ХХ ғ. басындағы Тарбағатай өңірінің қазақтары
(тарихи-этнографиялық зерттеу)

07.00.07 – этнография, этнология және антропология

Тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін

дайындалған диссертацияның

авторефераты

Қазақстан Республикасы

Алматы, 2007

Жұмыс әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің археология және этнология кафедрасында орындалды.

Ғылыми жетекшісі: тарих ғылымдарының докторы,
профессор Төлеубаев Ә.Т.

Ресми оппоненттер: тарих ғылымдарының докторы,

профессор Артықбаев Ж.О.

тарих ғылымдарының кандидаты,

доцент Қартаева Т.Е.

Жетекші ұйым: ҚР Білім және ғылым министрлігі

Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану
институты

Диссертация 2007 жылы “_____” ____________________ сағат _________

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитетінің Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының тарих ғылымдарының докторы (кандидаты) ғылыми дәрежесін беру жөніндегі ОД 53.33.01 Диссертациялық кеңес мәжілісінде қорғалады (050010, Алматы қаласы, Құрманғазы көшесі, 29).

Диссертациямен Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының қолжазбалар қорында танысуға болады.

Автореферат 2007 жылы “____” _______________ таратылды.

Диссертациялық кеңестің
ғылыми хатшысы, тарих
ғылымдарының кандидаты Қ. С. Алдажұманов

КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Еліміз тәуелсіздігін баянды етуге ұмтылған, ғаламдану белең алған заманда халқымыздың ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлерін зерттеу арқылы ұлттық болмысты, менталитетті жете танып білудің көкейкестілігі артып отыр. Тоталитаризмнен кейінгі кезеңде отандық тарих пен төлтума мәдениеттің жете зерттелмей келген кейбір тұстарына жіті назар аударылып, соның ішінде қазақ мәдениетіндегі жалпы этникалық, аймақтық және жергілікті этнографиялық ерекшеліктерге арналған ізденістер жандана түсті.

Қазақ халқының тарихын, мәдениетін, тұрмыс-тіршілігін зерттеуде белгілі бір аймақта өмір сүретін қазақтардың этнографиялық болмыс-бітімін сипаттай отырып, ондағы ерекшеліктерін, басқалардан даралап тұрған айырмашылығы мен ұқсастығын айқындаудың ғылыми маңызы зор екендігі белгілі. Мұндай этнографиялық ерекшеліктерді жіктеп, саралау арқылы біртұтас қазақ мәдениетінің кешенді төлтума бейнесі хақында, сондай-ақ көрші жұрттар арасындағы тарихи-мәдени ықпалдастық, байланыс туралы мағлұматтар кеңейе түседі, әрі ондай байланыстар мен өзгерістерге түсудің тетігі, себеп-салдары туралы кеңірек танып білеміз. Сол арқылы төл мәдениетімізді дәріптеудің, дамытудың жолдарына жауап таба аламыз.
Еуразия даласының қомақты бөлігін алып жатқан қазақ халқының мәдениетінің біртұтастығы, бірегейлігі көптеген зерттеушілердің назарына ілікті. Жалпы халық мәдениетінің біркелкілігі оның ілкідегі мемлекеттілігінен бастау алып, ғасырлар бойы қоғамдық-әлеуметтік, саяси, технократтық өзгерістермен байланыста жүрілетіндігі белгілі.
Қазақ мәдениеті өзінің негізгі модельдік-типтік (үлгі-нұсқалық) қасиеттері жағынан біркелкі болғанымен, таралған тарихи-географиялық аймақтарында өзіндік ерекшеліктерімен де, әдет-ғұрыптарындағы кейбір азын-аулақ өзгешеліктерімен де аздап түрленетіні хақ. Кең сахарадағы қазақтар ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырдың басындағы жағрафиялық орналасуы, жер жағдайы, қоршаған ортаға негізделген әлеуметтік-экономикалық, шаруашылық-тұрмыс жай-күйі, отарлау саясаты, жерге орналастыру, әкімшілік бөлініс, технократтық ықпал, көрші мемлекеттермен арадағы қатынас және т.б. толып жатқан факторларға байланысты өзіндік жергілікті этнографиялық дамуды бастан кешірді.
Тақырыпқа өзек болып отырған осындай жергілікті өзгешеліктерді түсіндіруде М.Г.Левин, К.В.Чистов, Н.Н.Чебоксаревтар ұсынған “шаруашылық мәдени тип” (осыдан былай - ШМТ) қағидасы көп мәселенің басын ашуға арқау болады. ШМТ дегеніміз белгiлi бiр табиғи-жағрафиялық жағдайдағы халықтың әлеуметтiк-экономикалық даму деңгейiне сәйкес қалыптасқан шаруашылық пен мәдениеттегi ерекшелiктердiң табиғи-тарихи жүйесi [1, 4 б.]. Шаруашылық мәдени типтiң қайсысы болсын табиғи ортамен болатын қоян-қолтық байланыс барысында бiртектi этникалық нышандарды бойына жинайды. Осыдан келіп этникалық бітім айқындалып, сан-салалы мәдени айғақтар саралана бастайды. Осы орайда, оның екi жақтылығы, яғни табиғат пен адам тарихтарының бiр-бiрiмен өте тығыз сабақтастығы және өзара себеп-салдарлық байланысы маңызды орын алады. Этникалық дәстүрдегi шаруашылық болмысы материалдық және рухани мәдениеттiң оңтайлы сұлбасын жасайды. Осындай факторлар мен оның даму бағдарына байланысты оның тарихи-этнографиялық аймағы дараланады [2, 17 б.]. Бұған әрине, қоғамдық саяси даму тенденциялары да үлкен әсер ететіндігі белгілі.
Тарихи-этнологиялық ізденістердің белгілі бір аймақтық, өлкелік аумақтағы зерттеулер аясында жүрілуі салыстырмалы-салғастырмалы материалдардың базасын толықтыра отырып, ғылыми теориялық, әдістемелік пайымдар жасау тұрғысында ғылым үшін аса үлкен маңызға ие екендігіне күмән тумаса керек.
Патшалық отарлау мен коммунистік жүйеде өмір сүрген кезінде қазақ этносының этникалық, биологиялық, рухани күш-қуатының қоры бола білген түрлі этнографиялық аймақтар қазақ халқының тарихи-мәдени-биологиялық қоры, қорғаныс ошағына айналды. Осындай ірі локальдық қазақы Торғай, Қарқаралы, Шұбартау-Абай, Созақ, Маңғыстау, Атырау, Шалқар, Ырғыз, Жымпиты, Кеген-Нарынқол сияқты және т.б. толып жатқан аймақтар қатарында Тарбағатай өңірі де орын алады. Бұл аймақтар туралы арнайы тарихи-этнографиялық зерттеулер ішінара болса да бірлі-жарым жүргізілді.
Сондай бір арнайы зерттеуді талап ететін этнографиялық локальдық аймақ Тарбағатай қазақтары туралы арнайы тарихи-этнографиялық зерттеу жоқтың қасы. Қытай және Ресеймен шекаралас орналасқан олардың тұрмысында, салт-дәстүрлерінде, әдет-ғұрыптары, дәстүрлі шаруашылығы, кәсібі, мінез-құлқында өзіндік ерекшелігі бар. Себебі, Тарбағатайдың теріскей бетінде ұзақ жылдар томаға тұйықтау қалған, орыс мәдениетінің әсеріне аз ұшыраған қазақ халқының бұл тобында этнографиялық дәстүрдің табиғи қалпы мейілінше сақталды. 1955 жылдардан 1963 жылдарға дейін Қытайдан елге оралған қазақтардың дені осы өлкеге көптеп қоныстануы аталмыш өлкеде белгілі бір этнографиялық ерекше келбеттің қалыптасуына әсер еткені белгілі. Сондықтан, қазақ тарихы, мәдениеті үшін маңызы зор зерттеу нысаны ретінде Тарбағатайдың теріскей бетін мекендейтін қазақтардың ХІХ ғасырдан бастап ХХ ғасырдың бастапқы кезіне дейінгі тарихи этнографиясын кешенді түрде зерттеу алынды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. ХІХ-ХХ ғ. басында отарлаушы Патша өкіметіне әкімшілік аумақтық жағынан басқару үшін жергілікті халықтың тарихын, тұрмыс-салты, әдет-ғұрпы мен мінез-құлқын жете, кешенді танып білу қажеттілігі туындады. Осы саясатты жүзеге асыру үшін қазақ даласына аттанған саяхатшылар мен зерттеушілердің, ел арасынан әр түрлі жолдармен мәліметтер жинаған патша шенеуніктерінің жазба деректері қарастырылып отырған тақырыпқа қажетті жан-жақты мағлұматтар береді. Әсіресе, И.Г.Андреев, И.Сиверс, С.Б.Броневский, Н.Д.Абрамовтың мақалаларында Тарбағатай қазақтарының рулық құрамы, орналасуы, шаруашылығы туралы нақты мәліметтер бар. Қазіргі күнде із-түссіз жойылып кеткен архив деректері мен ел арасынан тікелей жинаған мағлұматтар негізінде жазылған А.И.Левшиннің 1882 жылы жарық көрген белгілі монографиялық еңбегінің маңызы ерекше.
Белгілі саяхатшы Г.Н.Потаниннің “Очерки Северо-Западной Монголии” [3] еңбегі мен бірқатар мақалаларындағы Тарбағатайдағы қазақ рулары, олардың мал шаруашылығы, қолөнері, аңшылығы, әдет-ғұрып, салт-дәстүрі турасындағы мәліметтері өте құнды. Ал, заттық және рухани мәдениеті туралы мәліметтер белгілі түрколог В.В.Радловтың, атақты Ш.Ш.Уәлихановтың еңбектерінде кездеседі.
Орыс мерзімді басылымдары мен әдеби, әскери журналдарда тақырыпқа қатысты жарық көрген жарияланымдар баршылық. Солардың бірі – “П.” деген лақап атпен жариялаған автордың “Обычаи киргизов Семипалатинской области” [4] және К.Дужанның “Свадебные обряды у киргизов Кокбектинского округа” [5] деп аталатын көлемді мақалаларында осы өңір қазақтарының әдет-ғұрыптары жөнінде құнды деректер молынан келтірілген.
Орыс Географиялық Қоғамының жазбаларында жарияланған мақалалар ішінде Тарбағатай өңірі қазақтарына байланысты мақалалар біршама: Г.Катанаевтың, Н.Я.Коншиннің мақалаларында әлеуметтік-тұрмыстық жағдайы, салттарына кеңірек тоқталады. Ал, тұрмыс-салты мен мінез-құлқы және Тарбағатайдағы рулардың орналасуы туралы құнды мәліметтер Г.Е.Грумм-Гржимайлоның “Западная Монголия и Урянхайский край” [6] атты үш томдық еңбегінде кеңінен баяндалады.
Қазақ тарихы мен мәдениеті туралы қалам тербеген Ш.Құдайбердіұлы мен М.Тынышпаев, М.Ж.Көпеев еңбектерінде осы өңір руларының орналасуы, санына байланысты мәліметтер бар. Алайда бұл мәліметтер мұқият қарастыруды қажет етеді.
Сондай-ақ, Н.А.Трофимук, С.И.Руденко және Ә.Х.Марғұланның Шығыс Қазақстан қазақтарының тамағы, салт-дәстүрі, киімі, ру-тайпалық құрылымы, орналасуы туралы кең көлемде жан-жақты мәселелерді қамтыған этнографиялық зерттеулері 1930 жылы “Казаки” жинағында жарық көрді. Мұндай этнографиялық экспедицияларды Д.Рахметов пен М.Ураловтар 1946-1948 жж. аралығында Семей және Шығыс Қазақстан облыстарында жүргізді. Орыстармен қарым-қатынас нәтижесінде пайда болған шығыс қазақтарының дәстүрлі заттық мәдениетіндегі кейбір өзгерістер туралы Х.А.Арғынбаев жазды [7]. Бұл өңірде мекендейтін ру-тайпалардың құрылымы мен олардың әр кезеңдегі мекені, қонысы, бөлісі туралы деректер М.С.Мұқановтың “Этнический состав и расселение казахов Среднего жуза” (Алматы, 1974) еңбегінде кеңірек айтылады. Кейін Х.А.Арғынбаев, М.С.Мұқанов, В.В.Востров біріккен авторлығымен жарық көрген “Қазақ шежіресі хақында” еңбекте ішінеара толықтырулар қамтылған.
“Хозяйство казахов на рубеже ХІХ-ХХ веков” деген ұжымдық зерттеуде осы аймаққа байланысты қысқа болса да, құнды мәліметтер бар.
Басқа өңір қазақтары туралы ғылыми еңбектер зерттеу нысанына тікелей қатысы болмаса да, салыстыру шендестіру үшін маңызы бар. Әсіресе, көршілес Таулы Алтайдағы Қосағаш ауданын мекендеген қазақтар туралы А.В.Коноваловтың “Казахи Южного Алтая” зерттеуінде дәстүрлі әдет-ғұрыптар мен материалдық мәдениеті туралы тоқталған. Белгілі ғалым У.Х.Шәлекеновтың “Казахи низовьев Амударьи” еңбегі салыстырмалы түрде қарастыруда маңызы ерекше.
Дәстүрлі отбасылық әдет-ғұрыптар мен наным-сенімдер мәселесіне байланысты Ә.Т.Төлеубаев еңбегінің маңызы зор [8]. С.Е.Әжіғалидың “Генезис традиционной погребально-культовой архитектуры Западного Казахстана”, “Архитектура кочевников-феномен истории и культуры Евразии (памятники Арало-Каспийского региона)” атты монографияларында қазақтардың мемориалдық-ғұрыптық ескерткіштері мәселесіне жете тоқталады. Әсіресе, “Основные особенности погребально-поминальной обрядности казахов Жетысу” [9] жарияланымындағы тұжырымдарының этнографиялық зерттеу үшін маңызы зор.
Белгілі ғалым-антрополог О.С.Смағұлұлы және К.Бекетайқызы, А.Оразаққызының “Алтай қазақтары” еңбегінде этникалық антропологияның талабына орай қазақтарды алғаш рет өңірлік тұрғыдан кешенді зерттеулер арқылы алынған соматологиялық, одонтологиялық анықтамалардың ғылыми талдаулары ұсынылды.
Қазақ халқының дәстүрлі мәдениетін көшпелі этноэкологиялық жүйедегі, күрделі социум құрылымындағы үйлесімді форма ретінде қарастырған Нұрсан Әлімбайдың “Традиционная культура жизнеобеспечения казахов. Очерки истории и теории” атты кітаптағы тиісті тарауларын және оның басқа да ғылыми теориялық зерттеулерін ерекше атаған абзал. Дәстүрлі қазақ қоғамын, оның этноәлеуметтік ерекшеліктерін және қазақ этнографиясын зерттеуде Ж.О.Артықбаевтың “Казахское общество в ХІХ в.: традиции и инновации”, “Қазақ этнографиясы: этнос және қоғам. ХVІІІ ғ.” атты еңбектерінің орны бөлек. Аталмыш авторлардың ғылыми тұжырымдары да біздің зерттеуімізге ғылыми-теориялық арқау болды.
Г.С.Нұрғалымованың “Шығыс Қазақстанның көне тарихы мен мәдениеті” деген еңбегінде осы өңірді мекен еткен тайпалар туралы мәліметтер келтіріліп, шығыс өңіріне түрлі мақсатпен келген елшіліктер мен экспедициялар деректері сараланады. Сонымен қатар, елді-мекен, жер-су атауларының тарихы да аталмыш еңбекте кеңінен баяндалады.
Жоғарыда айтып өткеніміздей локальдық қазақ этнографиялық топтары жайындағы 1990-жж. жанданған зерттеулер қатарындағы Атырау, Маңғыстау, Орынбор, Өзбекстан, Торғай, Омбы, Жетісу қазақтары туралы зерттеген Ү.Қыдыралин, Ө.Озғанбаев, Д.Ескекбаев, А.Б.Қалыш, Б.Қалшабаева, С.Кенжеахметұлы, Ш.Ахметова, Н.Байғабатовалардың еңбектеріндегі соны пайымдаулар мен бұрын-соңды қазақ этнографиясында беймәлім немесе көмескі болып келген тың мәлімет, құнды деректердің тақырыпқа жанама түрде қатыстылығы бар.
Дегенмен, Тарбағатай қазақтарымен тарихи-мәдени, туыстық байланыста болған Моңғолиядағы, Қытайдағы қазақтар туралы соңғы кезде жарияланған Б.Кәмалашұлы, З.Қинаятұлы, Қ.Мұхамадиұлы, Д.Қатран, Н.Мұқаметқанұлы, Ж.Сәмитұлы, Б.Бопайұлы, С.Зейнолла және т.б. авторлардың тарихи, этнографиялық тақырыптағы еңбектеріндегі мәліметтерде тақырыпқа қатысты қырлары мен мәліметтер, кейбір сирек кездесетін әдет-ғұрыптардың параллельдері мен салыстырмалылық үшін мәні үлкен.
Қазақ этнографиясының жекеленген тақырыптар саласындағы еңбектерден де зерттеуімізге қатысты қырларын көре аламыз. А.У.Тоқтабаевтың төрт түлікке қатысты, бала тәрбиесі, әлеуметтену турасындағы С.П.Кульсариеваның, қолөнердің түрлі салаларына байланысты Ш.Ж.Тоқтабаева, Р.Бекназаровтардың еңбектерінің зерттеуімізге қатысты тұстары баршылық.
Зерттеудің деректік негізі. Диссертациялық жұмыстың деректік негізінің денін түздік этнографиялық экспедиция материалдары құрады. 2002, 2003, 2004 жж. Шығыс Қазақстан облысының Тарбағатай, Аягөз, Зайсан аудандарынан ел арасынан жинақталған этнографиялық мәлімет, дерек, мағлұматтармен қоса Шығыс Қазақстан облыстық этнографиялық музейі, Семей қалалық өлкетану музейі, Тарбағатай аудандық өлкетану музейіндегі жәдігерлер негізге алынып, еңбекке қамтылуымен тақырыптың мәнін аша түсті.
Дереккөздердің бір бөлігі – мұрағат деректері Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік мұрағатында, Семей, Өскемен облыстық мұрағаты және Ресейдің Омбы мемлекеттік мұрағаты қорларында сақталған. Олардың ішіндегі бастылары ҚР ОММ-дың бірнеше қорларында: 8-қор “Управление государственными имуществами в Акмолинской и Семиреченской областях”, 15 қордағы-“Семипалатинское правление Министерства внутренних дел (1854-1919 гг.)”; 19 қор - “Заведующий переселенческим делом в Семипалатинском районе главного управления землеустройства и земледелия г. Верного Семиреченской области”; 64 қор - “Канцелярия Степного генерал-губернатора г. Омск”; сондай-ақ 338, 345, 369, 437 Омбы, Ақмола облыстық Ішкі істер басқармасының, Сібір қазақтары басқармасы, шекаралық басқарма, бекет-станицалар басқармасының іс-қызметіне қатысты мұрағат жазбалары зерттеуімізге деректік арқау болды.
1897 ж. жүргізілген санақ нәтижелерінің Семей облысына қатысты тұстары мен Ф.Щербина жетекшілігімен жинақталған 13 томдық “Материалы по киргизскому землепользованию” экспедициялық жинағындағы Зайсан және Өскемен уездеріне қатысты 8 және 9 томдарындағы және дәл сондай жолмен 1913 ж. жүрілген іс-науқанның нәтижелері қамтылған 2, 3 томдардағы мәліметтердің деректік мәні үлкен. Оларда өңірдің табиғи-географиялық, жер жағдайы мен шаруашылығына, жерді пайдалануына, орналасуына байланысты деректер көптеп кездеседі.
Зерттеудің мақсаты мен негізгі міндеттері. Тақырыптың негізгі мақсаты -Тарбағатайдың теріскей беті қазақтарының тарихи-этнографиясын, жалпықазақтық этнографиялық болмысымен шендестіре, сабақтастыра зерттеу, сондай-ақ, осы аймақ қазақтарының тұрмыс-салтындағы өзгерістер мен ерекшеліктерді зерделеу. Ғасырлар бойы Қытаймен, Ресеймен, Моңғолиямен көршілес өмір сүрген өңір қазақтары мен көршілес халықтармен арадағы шаруашылық, рухани және материалдық мәдениеттер саласындағы ықпалдастық байланыстарды, бір-біріне тигізген әсерін сараптау да зерттеу мақсатының бірі. Осыған орай зерттеу жұмысының алдына мынадай нақтылы міндеттер қойылды:
- Қазақ руларының аталмыш өлкеге орналасуының тарихи алғышарттары мен жағдайы, оның мерзімін анықтау;
- Тарбағатай өңірі қазақтарының ХІХ-ХХ ғасырдың басындағы орналасуын, рулық құрамын, санын, қыстау-жайлау аумақтарын анықтау;
- Өңірді жайлаған қазақтардың орналасуына, олардың бұрыннан қалыптасқан тарихи-туыстық-әлеуметтік-экономикалық қатынастарына патша өкіметінің әкімшілік реформаларының әсерін анықтау;
- Тарбағатай өңірі қазақтарының мал шаруашылығы, егіншілігі, қосалқы кәсіптері, сауда-экономикалық қатынастарының тарихын сипаттап жазу;
- Қарастырып отырған өңір қазақтарының материалдық мәдениеті, салт-санасы, дәстүрлеріндегі жалпы қазақи үрдістер мен жергілікті өзгешеліктерді сараптау.
Диссертациялық зерттеудің ғылыми жаңалығы. Диссертация үлкен локальдық қазақы аймаққа жататын Тарбағатай қазақтарын жан-жақты, терең де ауқымды, әрi жүйелi зерделеген арнайы тұңғыш зерттеу болғандықтан тың ғылыми еңбек болып табылады. Зерттеудiң деректiк негiзiн құрайтын бұрын ескерусiз қалып келген мұрағаттық, музейлік мәлiметтер мен бүгiнге дейiн қордаланған баспасөз, тiлдiк, фольклорлық, эмпирикалық ауызша мәліметтер мейлiнше толық қамтылып, арнайы зерттеу деңгейiнде алғаш рет жүйелi түрде сараланып отыр. Демек, диссертацияның нәтижелерi – Тарбағатай қазақтарының ру-тайпалық құрылымы, заттық, шаруашылық мәдениеті, отбасылық әдет-ғұрыптары сияқты iргелi мәселелер жөнiндегi бiрыңғай жүйеленген тың эмпирикалық пайымдаулар, жаңа теориялық байламдар мен ой-тұжырымдар зерттеудiң сонылығының мәндi айғақтары болып табылады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі ғылыми тұжырымдар:
- Қазақ тайпа-рулары өздерінің байырғы мекені Алтай мен Тарбағатай, Жетісуға 1752-1763 жж. келіп қоныстанып, орналасу үрдісі XVIII ғ. соңына дейін жалғасты. ХІХ ғ. бас кезінде шаруашылық негізі болған төрт түліктің қамы, өріс-қоныс, жайылым үшін Тарбағатайдың күнгей жағына да қоныстанды.
- ХVІІІ ғ. екінші жартысының соңына ала Тарбағатай өңіріне найман тайпасының қаракерей, матай, дөртуыл руларының аталары, он екі ата абақ-керей рулары, азын-аулақ арғын мен уақтар келіп орналасты. Сол сияқты бұлардың арасынан Ұлы жүзге кіретін аздаған шанышқылар мен Кіші жүз-алшын мен тамалар да ұшырасты.
- ХІХ ғ. екінші жартысынан басталған реформалар салдарынан ру-тайпалардың дәстүрлі орналасу, қоныстану жүйесі, көші-қон жолдары бұзылды. Өздерінің бұрынғы жерлерін қазақтар енді жалға алатын болды, малынан айырылып кедейленгендер егін егіп, жатаққа айналды. Ресми статистикада көрініс таппаған ел ішіндегі қысқа мерзімдік маусымдық (қыстау-жайлау, мал отарлату, жылқы қыстату т.б.) миграциялар бой көрсетті, атап айтсақ жұт жылдары қазақтар Қытай жеріне де өтті, ол үшін көп салық төледі.
- Заттық мәдениет, оның ішінде баспана, киім-кешек, тағамы және адам өмірін қамтыған маңызды салт-дәстүрлер, яғни тіршілік цикліне қатысты отбасылық әдет-ғұрыптары толық сипаттамасын алды. Сондай-ақ, Тарбағатай қазақтарының отбасылық дәстүрлеріне байланысты этноаймақтық ерекшеліктері анықталды.
- Тарбағатай өңірінің табиғи-экологиялық ортасымен шаруашылық харекеттері өзара тығыз байланысты болды. ХІХ-ХХ ғ. басында дәстүрлі шаруашылық мал шаруашылығы және әртүрлі қосалқы кәсіптерден тұратын (балықшылық, аңшылық, қолөнер т.б.) тұтас бір жүйені құрады. Алайда, жетекші сала болып көшпелі мал шаруашылығы қала берді.
Жұмыстың теориялық және практикалық құндылығы, қолданыс салалары. Диссертацияның материалдары мен қорытындыларын қазақ халқының этнографиясына қатысты аймақтық атлас жасауда, этнографиялық еңбектер мен өлкетану туралы еңбектер жазуға пайдалануға болады. Сонымен қатар, қазақ халқының дәстүрлі мәдениеті тақырыбындағы арнаулы курстарға арқау бола алады. Зерттеудің теориялық маңызы ұлттық этнографияны қазіргі заман талаптарына сай, жоғары деңгейде дамыту қажеттілігімен айқындалады.
Зерттеудің хронологиялық-аймақтық шеңбері. Диссертациялық зерттеу ХІХ ғасыр және ХХ ғасырдың бас кезеңін қамтиды.Тарбағатайдың күнгей жағы Қытай жері болғандықтан, еңбекте негізінен Тарбағатайдың қазақстандық аймағы, яғни теріскей беті қарастырылды. Аталмыш аймақтың аумағына қазіргі Шығыс Қазақстан облысының Тарбағатай, Ақсуат, Ақжар, Аягөз, Зайсан, Көкпекті өңірлері жатады. Тарбағатай өңіріне ХІХ ғасыр және ХХ ғасырдың басында Зайсан және Өскемен уездерінің территориясы қарасты болды. Сондықтан да, диссертацияда негізгі қарастырылған аймақ осы екі уездің территориясы.
Диссертацияның зерттеу нысаны – ХІХ ғасырдағы және ХХ ғасырдың басындағы Тарбағатай өңірінің қазақтары.
Диссертацияның пәні – Тарбағатай өңірі қазақтарының тарихи-этнографиясы.
Диссертацияның методологиялық негізі мен зерттеу әдістері. Тақырыпты жаңа көзқарас тұрғысынан саралауда қазiргi кезеңде қалыптасқан обьективтiк және сыни талдау мен сыни зерделеу принциптерi басты ұстанымда болды. Диссертацияның әдiстемелiк негiзi – тарихилық және жүйелiлiк болып табылады. Сонымен бiрге, локальдық этнографиялық зерттеудегі бiрден-бiр тиiмдi жолы ретiнде проблемалық-хронологиялық, салыстырмалы-тарихилық тәсiлдер қолданылды. Әсiресе, салыстырмалы мәлiметтердi жүйелеу локальды этнографиялық топ пен оған жапсарлас жатқан басқа ру-тайпалар мен этникалық байланыста болған өгей жұрт өкілдері арасындағы байланыс пен оның әсері, салдарынан туындайтын нәтижелерді анықтауға негiз болды.
Сондай-ақ, Кеңес этнологиясы мектебінің ірі теоретиктері Ю.В.Бромлей, Э.С.Маркарян, С.М.Абрамзон, С.А.Токарев, С.А.Арутюнов, М.Г.Левин, К.В.Чистов, Н.Н.Чебоксарев, В.И.Козлов, М.В.Крюков және отандық этнографтар Х.А.Арғынбаев, М.С.Мұқанов, У.Х.Шәлекенов, Ә.Т.Төлеубаев, Ж.О.Артықбаев, С.Е.Әжiғали, Н.Әлiмбай қатарлы ғалымдардың еңбектерiндегi дәстүрлi мәдениет саласындағы этностық теориясы, мәдени-шаруашылық-нысан, этникалық үрдістер, этнографиялық топтар жөніндегі теориялық қағидалары мен тұжырымдары диссертацияның әдiстемелiк арқауын айқындауға негiз болды.
Ж.О.Артықбаев, С.Е.Әжiғали сынды ғалымдар қолынан бұрын-соңды шыққан бағдарлама – сұрақнама әдістемелік құралдары тақырыпқа қатысты эмпирикалық, экспедициялық материалдар жинақтауға арқау етілді.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі және мақұлдануы. Диссертациялық зерттеу жұмысының негізгі тұжырымдамалары төрт халықаралық ғылыми-практикалық конференцияларда баяндалды. Зерттеу тақырыбының мазмұнына сәйкес төрт ғылыми мақала жоғары аттестациялық комитеттің тізіміне енген журналдарда жарық көріп, сыннан өткен. Диссертациялық ізденіс әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің археология және этнология кафедрасында орындалып, осы кафедрада және Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының Этнология және антропология бөлімінде талқылаудан өтіп, қорғауға ұсынылды.
Диссертацияның құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі негізделіп, зерттелу деңгейі, деректік негіздері және ғылыми жаңалықтары, мәселенің теориялық-методологиялық негіздері, мерзімдік шегі мен қорғауға ұсынылатын тұжырымдары айқындалған.
“ХІХ-ХХ ғасырдың басындағы Тарбағатай өңіріндегі қазақ руларының орналасуы” аталатын бөлімде өңірге қазақ руларының орналасуы, патшалық Ресейдің отарлау саясаты мен жүргізген реформаларының олардың тарихи тағдырына әсері туралы қарастырылады.
Тарбағатай өңірі үлкен аумақты қамтиды. Ол бүгінгі Шығыс Қазақстан облысының Аякөз, Тарбағатай, Көкпекті және Зайсан аудандары орналасқан жерлер. Бұл өңірде орта жүз рулары, негізінен найман тайпасы қоныстанған. Бұл аумақ ХІІІ ғ. бас кездеріне дейін, ХІ-ХІІІ ғғ. арасында кіндік Азияда дербес мемлекет ретінде өмір сүрген Найман саяси-этникалық бірлестігіне қарады. Н.Аристовтың айтуынша наймандар ІХ ғ. Орхоннан Ертіске дейінгі аралықты алып жатты [10, 83 б.]. Тарихи зерттеулер Таян ханның тұсында наймандар Орхон өзенінен бастап Ертіс, Алтай сілемдері, тіптен Қалба, Шыңғыс тауларына дейінгі аралықты мекендегендігін көрсетеді.
ХІІІ ғ. бастап Шыңғысхан шапқыншылығы кезеңінде найман, керей, жалайыр, қоңырат, меркіт және т.б. тайпалардың бір бөлігі өздерінің ата қоныстары Моңғол үстірті мен Алтайды тастап, бүгінгі Қазақстанның жеріне қарай қоныс аударды. Кейін тарих сахнасынан көтерілген Жоңғар мемлекеті бүгінгі Қазақстан жерінің үлкен бөлігін, шығыс, оңтүстік-шығыс, солтүстік-шығыс аудандарын түгелдей және орталық аумақтың кейбір бөліктерін иелігіне алды. Мәселен, ХVІІІ ғ. будда ғұламасы Зая Пандита өмірінен хабар беретін “Зая Пандита (Материалы к биографии)” атты монастырьлік құжаттарға негізделіп жазылған ғұмырнамалық еңбегі (Элиста, 1999) сол кездегі қазақ және батыс моңғол тайпаларының көші-қондарын тарихи-географиялық тұрғыдан анықтауда маңызы зор. Ғұламаның Жоңғар иеліктері бойынша болған жерлерінің арасында оның 1639 ж. Өмирту тайжының Тарбағатай ауданындағы Қарғыбаны, ал 1643 ж. Қарқаралыдағы Қазылықты қыстап шыққаны туралы жазады. Бұл деректерді пайдаланып белгілі ғалым Ж. Артықбаев, оның Алтай, Тарбағатай, Жетісудан бастап сонау Еділге дейінгі аралықтағы қозғалысын нақтылап көрсеткен (Алматы, 2003.).
Отыз жылдан астам уақытқа созылған жоңғар-қазақ соғысы ХVІІІ ғ. 40-жж., анығы 1745 ж. Қалдан-Серен қонтайжы қайтыс болғаннан кейін, шешуші кезеңге қарай аяқ басқан кезде босаған жерлерге қазақ руларының жылжып қоныстануы басталады. Ең бірінші Сарыарқаны жайлап жүрген наймандар, олармен бірге керей, уақ және т.б. рулардың оңтүстік-шығысқа қарай қозғалғанын байқауға болады. Мысалы, найманның үлкен руының бірі - буралар ХVІІІ ғ. 40-шы жылдарында Елек бойын жайлап жүрген. 1742 жылы маусым айында қарақалпақтарға бағыт түзеген ағылшын көпесі Гок Орынбор маңындағы Елек өзенінің бойында отырған Бура Қонақай батырдың ауылында болғандығын айтады [11, 206–207 бб.]. Сол Қонақай батырдың зираты мен ұрпақтары Жарма өңірінде. Бұл – найманның бура аталары аталған өңірге XVІІІ ғасырдың ІІ жартысында келгендігін көрсетеді.
Белгілі ғалым М.Мұқановтың “найман және басқа рулардың Сарыарқадан кетуін, олардан саны көп арғын тайпасының оларды ығыстыруы салдарынан болды”–деуі қисынға келіңкіремейді. Экстенсивті мал шаруашылығымен айналысатын көшпелілерге үлкен жайылымның қажеттігіне байланысты олар Ертіс бойы, Алтай, Тарбағатай, Жетісудан мол өріс-қоныс алып қалуға күш салды. Бірақ, жоңғарлардан қалған жерлерге тікелей құқығымыз бар деп есептеген қытайлар ол жерлерден қазақтарды ығыстырған. Бірақ, соған қарамастан өздері жоңғарлардан босатқан осы өлкелерге қазақтар ұмтылуларын тоқтатпады. Сөйтіп, Тарбағатай теріскейіне қазақ руларының келіп орналаса бастауын деректерге сүйене отырып 1758-1759 жылдар деп топшылаймыз. Дәлірек айтқанда, найманның қаракерей тобына кіретін мұрын, байжігіт, қыржылар Аякөзден Шілікті аңғарына дейінгі аралыққа орналасты. Төртуылдар Зайсан ойпатының оңтүстігіне – Сауыр мен Алтайға орналасты. Ал, ақнаймандар басында теріскей Тарбағатайдағы Қарғыба, Базар, Бөкен, Шегелек өзендерінің бойын жайлап жүрді. Ақжар өңірінде Байжігіттен тарайтын алты Жұмық (оған Болат, Сайболат, Қожан, Қараша, Саты, Тәуке жатады) пен бес Саты (оған Бұрымбет, Есенгелді, Дәулетбай, Қайқы, Төлебай аталары жатады) ұрпақтары тұрады. Қазақ руларының адам мен мал санының өсе түсуіне байланысты азды-көпті жоңғарлар өңірден біржолата ығыстырылып шығарылғандығын ауызша деректер қуаттайды.
Тарбағатай өңірін жайлаған қазақ рулары қазақ сахарасын жайлаған басқа қандастары қатарлы Ресей бодандығына өту мәселесін міндеттілік емес деп қараған олар орыс бекіністерінен алысқа жылжып, түкпірге кете берді. Бұл жәйттер патшалық Ресей әрекетін қазақтардың өз тірлігі мен тағдыр-талайына қарама-қайшы құбылыс ретінде қабылдап, оған селқос қарауының негізінде отарлық саясатқа деген ішкі қарсылығы да еді - дейді мәлімет берушілер. Расында да, қазақтардың бұлайша пайымдауының байыбына бармай, сенбестік танытқан патша өкіметі қазақ рубасыларын әлсін-әлсін түртпектеп, бұрынғы берген анттарына адалдықтары жөнінде қайталап ант беру мәселесін көтерді.
Сыртқы саясатында Қытайдан гөрі Ресейлік бағытты басым ұстанған хан Абылай қайтыс болғаннан кейін, барлық орта жүз рулары да осы бағытты ұстанды деу ақиқатқа жанаспайды. Тарбағатайды жайлаған рулардың тәуелсіздігін сақтау үшін ХІХ ғ. бірінші жартысында бірде Ресеймен, бірде Қытаймен алысқан Сыбанқұл төре Ханқожаұлының осы өңірдегі қозғалысы екі жаққа да бодан болмай тәуелсіз өмір сүру саясатын аңсағандық еді. Дербестік үшін күрескен оның руластары мұрынның көрнекті өкілдері тоқабай Қожакелді батыр, мырзас Тәукебай Жәпекұлы орыс қолынан қаза тапты [12]. Абақ-керейлердің қытай ықпалына көбірек өтіп, олардың Тарбағатай, Сауырдан да әрі арғы беттегі Алтай жеріне тереңдей енсе, екінші бөлігі Зайсан, Кішкене тау, Маңырақ, Кендірлік, Көкпекті елді мекендеріне келіп қоныстанды.
ХІХ ғ. басындағы қазақ қоғамындағы қалыптасқан саяси және әлеуметтік-экономикалық жағдай Ресейдің қазақ елінің саяси тәуелсіздігін бүтіндей жоюға батыл қадамдарға баруына мүмкіндіктер берді. 1822 жылы 22 шілдеде қабылданған “Сібір қырғыздары туралы Жарғыда” Орта жүзде хандықты жою белгіленді. Омбы облысы Омбы, Петропавл, Семей, Өскемен болып ішкі округтерге және ерекше мәртебе бойынша құрылған сыртқы округтерге бөлінді. Бұл кезеңде Тарбағатаймен жапсарлас жатқан Зайсан өңірі әлі толық Ресей ықпалына өтпеген болатын. Алтай мен Сауырда жүрген керейлердің кейбір бөліктерінің “бодансыз керей” деп аталулары да сол кезде пайда болған.
Ресейге қарсы бағытын ұстанған матай-қарауылжасықтар мен мұрындардың билеушісі Данияр Ханқожиннің 1840 жылдың жазында тұтқындалуы мен Қытай Бөкен шекара бекеті маңындағы орыс жағының батыл шаралары жоғарыда айтылған рулардың Ресей бодандығына өтуіне бет бұрғызды. 1840 жылы 3 тамызда 800 түтін Ресей бодандығына өтеді. Сөйтіп, Қазақстан аумағындағы Орта жүздің Ресейге қосылуы тұтас бір ғасырдан астам уақытқа созылып, ХІХ ғасырдың 60-ж. аяқталғаны мәлім. Сондай-ақ, зерттеу барысында Тарбағатай өңірін қоныстанған рулардың аталмыш өңір ежелден мекендеп келе жатқан ата қонысы екендігіне көз жеткізуге болады.
Хандық биліктің жойылуы және 1822, 1838, 1854 жылдарда жүрілген реформалар патша үкіметінің отарлау саясатынан туындап жатса да, қазақ қоғамында өзгерістер әкеле бастады. 1868 ж. 21 қарашада “Орынбор және Сібір ведомстволары (қырғыз далаларын) және Орал және Сібір казак әскерлерін басқаруды қайта құру туралы заң” енгізілді. Ол бойынша Орал, Орынбор, Ақмола және Семей сияқты төрт облыс құрылды. Тарбағатай қазақтары негізінен Семей облысының құрамына енді. Басқарудың жалпыресейлік жүйесіне көшу 1891 ж. 25 наурызда күшіне енген “Ақмола, Семей, Жетісу, Орал және Торғай облыстарын басқару туралы заң” арқылы жүзеге асты. Жоғарыда айтылғандай Тарбағатайдың теріскей бетінің қазақтары Семей облысы, оның ішінде, әсіресе Зайсан, Өскемен уездерінің территориясында орналасты.
Семей облысының оңтүстік шығыс бөлігінің ең шеті - Зайсан уезі болды. Табиғаты, климаты жағынан уез өзінің әр келкілігімен ерекшеленеді. Оның территориясында Оңтүстік-батыс Алтайдың таулы жоталары, таулар арасындағы кең жазықтар мен далалар, көптеген су көздері орналасқан. Мұнда Қазақстандағы ірі көлдердің бірі – Зайсан, Марқакөл және т.б. ұсақ көлдер бар. Уез территориясымен Қара Ертіс, Ертіс көптеген тау өзендері (Қалжыр, Алқабек, Кендерлік, Көкпекті, Қарғыба, Базар, Боғас және т.б.) ағады. Құлжа келісімі бойынша, Қытайға берілген жерлерде көшпелі қазақ шаруашылықтарының қомақты бөлігі қалды. Зайсан уезі 49751 шаршы шақырым ауданды қамтыған. Осы территорияда уездің 17 болысы орналасты. Уездің аумағын найман рулары, атап айтсақ, 17 болыстың 16-сы наймандарға тиесілі болды [13, 366-371 б.]. Олармен бірге Абақ Керейлер де қоныстанды. Олар шығысында Қытаймен, солтүстігінде Қаражал-Жеменей өзенімен шектесетін. Қазақтардың кейбір шаруашылық топтарының Қытай территориясында жазғы жайылымдары болды және Ресейге де, Қытайға екі жақты бодан болды. Зайсан уезінің территориясында найманның қаракерей руының ұрпақтары: Байжігіт, Ақнайман, Қожамбет, сонымен бірге Төртуыл ұрпақтары: Тоқан және Тоғыз рулары орналасты. Территорияның қалған бөлігінің көбін Қаракерей рулары: байжігіт, ақ-найман, қожамбет және мұрын болыстары алып жатты. Зайсан уезінің үлкен бөлігін мекендеген Байжігіт руы батыстан Аягөз өзенінен шығысқа, Төртуыл (Қара Ертіс) мен Керей (Сауыр жоталары) руларының иеліктеріне дейінгі және солтүстіктен Көкпекті жерінен оңтүстікке Тарбағатай жоталарына дейінгі үлкен аумақта қоныстанды. Уездің батыс бөлігін Зайсан наймандарының Мұрын бөлігі алып жатты (өз аттарын аналары Мұрынның атынан алған).
Уездің үлкен бөлігі қыстаулар жері болды және олар уездің шет жақтарына орналасты. Қыстау жерлері тау алқаптары (Тарбағатай, Сауыр, Маңырақ, Алтай) және өзен бойларындағы (Қара Ертіс, Қалжыр, Қарғыба сияқты т.б. өзендер) малды қатты аяздан қорғайтын қамыстар болды. Күздік жайылымдар негізінен уездің орталық және солтүстік бөліктерінде орналасты [13, 366-371 бб.]. Егер жайлаулар қауымдық-рулық пайдалануда болып, әрбір ру, қауым белгілі территорияны иемденсе, қыстаулар жеке отбасылардың иелігінде, мұрагерлікпен қалып отырды.
Жазғы жайылымдар тау алқаптары мен жазықтарында өзендер бойында орналасты. Ең кең жазғы жайылымдар уездің солтүстік-шығыс (Марқакөл маңында) және солтүстік пен солтүстік-батыс бөлігінде (Жоғарғы Ертіс жазықтарында, Қызты, Көкпекті, Базар және т.б.) болды. Уездің оңтүстік бөлігінде Сауыр тауының солтүстік беткейінде ғана азғана жазғы жайылым болды [13, 366-371 бб.].
Зайсан уезіне солтүстігінен шектесіп жатқан Өскемен уезінің территориясы 4322974 десятинаны құрады [14, 606 б.]. Пайдалануға жарайтын 3146118,5 десятина жер болды, оның 597436,4 десятинасы орыс халқы үшін алынып берілсе, 33770 десятинасы Семей уезіне берілді. Осылайша, 1911 ж. қарай Өскемен уезінің қазақтарының пайдалануында 2548682,1 десятина жер болды, оның ішінде 13466740,25 десятинасы қыстау жері болды. Уезде 1891 ж. санақ бойынша 77763 адам болған [14, 3 б.]. Уезд халқы санының өсуі, орыс қоныстанушыларының келуіне байланысты жайылым жерлердің азаюы, қазақ шаруашылықтарына жердің жетпеуіне әкеліп соқты.
Қазақтар енді өз жерлерін жалға алатын болды. Мәселен, Шабанбай тауларын 3-4 ай жалға алғаны үшін 1000 рубль және әртүрлі статьялар бойынша 1000 рубль төледі. Қыс айларында жерді жалға алғаны үшін, селенияларға 2000 рубль төленді. Ресейдің отарлау процесі Ертіс желісі бойынша оңтүстікке қарай жылжыды. ХХ ғ. басында Өскемен уезі 14 болыстан тұрды. Уезд территориясындағы рулардың басым көпшілігі наймандар және аз бөлігі керейлер мен уақтар, сонымен бірге төлеңгіттер болды. Уездің солтүстік-шығысында Нарын өзенінің бойында қаратай руының қыстаулары орналасқан. Күршім, Жіңішке, Ертіс, Бөкен өзендері бойында және одан әрі Қызылсу өзені бойымен көкжарлы руы орналасты. Уездің солтүстік-шығысын Сұлусары және Шар болыстарының құрамына кіретін бура руы жайлады. Керейлер Ұлан және Шыңғыстай болыстарынан бура және қаратай деген найман тайпалары арасында кездеседі, оларда тіпті өз старшинстволары да болған жоқ.
ХІХ ғ. екінші жартысынан бастап Тарбағатайдың теріскейін мекендеген рулар жерлерінің Ресей құрамына өтуіне байланысты терең әкімшілік-территориялық реформа жүргізуге мүмкіндік туды. Осылайша, Тарбағатай өңірі де жалпыресейлік даму үрдісіне тартылды және бұл тенденция тереңдей түсті.
“Тарбағатай өңірі қазақтарының шаруашылығы, сауда-саттығы және заттық мәдениеті” деп аталатын екінші бөлімде Тарбағатай өңірі қазақтарының шаруашылығы, сауда-саттығы мен заттық мәдениетінің ерекшелігі, қосалқы кәсіптері қарастырылады.
Тарбағатайдың теріскей бетін мекен еткен рулардың негізгі шаруашылығы – мал шаруашылығы болды. XІХ-ХХ ғасырдың басында Тарбағатай қазақтары жылқы, қой, ешкі, түйе және сиыр өсірді. 1876 жылғы статистикалық санақ мәліметі бойынша Зайсан уезінде 15932 түйе, 77408 жылқы, 22989 сиыр, 590998 қой мен ешкі болған. Ал осы жылы Өскемен уезінде 2552 түйе, 62678 жылқы, 33909 сиыр, 323402 қой мен ешкі болған. Малдан алатын ет, сүт азық-түлік берсе, жүн, тері сияқты шикізат көздері тұрмыстық бұйымдармен қамтамасыз етті әрі басқадай тұтыныс заттарымен айырбас саудаға жүрді. ХІХ-ХХ ғ. басында Тарбағатай өңірінде қой бүкіл малдың 75% құрады. Таулы және жазықты жайылымдар қойды көптеп қолға ұстауға мүмкiндiк туғызды.
Мал шаруашылық пен тіршіліктің негізгі арқауы себепті оған қатысты ырым-тыйымдар жүйесі де көп, әрі бірегей кешенді құрайды. Тарбағатайдағы қазақтарда мал басы кемидi және, “төл өспейдi” - деген ырым бойынша бастың тiсi қағылмайтын болса, Қазақстанның солтүстiк және Жетiсу өңiрiн мекендейтiн қазақтарда сондай-ақ, қырғыздарда малдың басын асар алдында тiсi қағылып тасталынады. Алайда, шығыста, атап айтқанда, Тарбағатайда осы өлкемен әдет-ғұрпы жақын Моңғолиядағы, Қытайдың солтүстік-батыс аудандарының қазақтарында бастың жағы айырылып, тiс арасы мұқият тазаланады.
Сондай-ақ, ауру, пәле-жаланы малдың сүйегіне, қойдың басына көшіру, қора-қотанды отпен аластап тазарту, қорадан малды алысқа айдап шығып, “адастыру” тәрізді жолдармен кешенді түрде жүрілетін аса көне “көшіру” ғұрпы ХХ ғ. 30-шы жж. дейін кең сақталғандығы дерек берушілердің мәліметінен белгілі болып отыр.
Жүген құрық тигізбей қоя берген жылқыны мұндағы қазақтар “сетер” деп атайды және ол моңғолдармен этномәдени байланыс барысында келген түп негізі тибеттіктерден бастау алатын ғұрып қазақтарда мал жануарды да адами қасиетке теңеуден, кие мен ырыстың тұрағы деп түсінуден туған. Бұған байланысты “қара көк жылқы сетер екен, күлмеген, ойнамаған бекер екен” деген қара өлең жолдары туған. Тарбағатай қазақтарында да басқа өңірлердегідей мал сатқанда “сілекей алу” ғұрпы атқарылады, яғни сатылатын малдың бір уыс жүнін аузына сүйкеп (кейде иесінің тозығы жеткен ескі бас киімімен) алып қалады. Мал сатудағы осыған ұқсас ғұрып сойоттарда, хақастарда кездеседі және моңғолдарда бұл “хишиг авах”, яғни “малдың құтын қалдыру” деп атайды [3, 74 б.].
ХІХ ғ. қазақ даласына жүргізілген түрлі реформалар нәтижесінде малы аз кедей шаруалар көшпелі ауылдан бөлініп, қыстаулар маңында егін салып, шөп шауып өмір сүре бастады. Олар бидай, тары, арпа, сұлы екті. Жерді суару үшін тоған, арық сияқты жүйелер салынып, оларды пайдаланудың бір тәртіпке келтірілуі егіншіліктің өзіндік дәстүрі болғандығын көрсетеді. Әрі оған қоныс аударып келген орыс шаруаларының әсері едәуір зор болды. Құрғақшылық уақытта егінді суарудың дербес жүйесі қалыптасқандығының куәсі - Ақжар маңында Қараша тоғаны, Құрман қажы, Қоңыр қажы тоғандары, XVІІІ ғ. соңғы ширегі мен ХІХ ғасырдың басында Базар өзенінен тартылған Жәмбике, Төре, Қарғыбадан тартылған Көкбұқа тоғандары ХХ ғасырдың 40-шы жылдарына дейін пайдаланылды. Қолдан суару тәсілінің Өскемен, Зайсан уездерінің қазақтарындағы дамыған жүйесі ХІХ ғ. басында Ертіс өңірінде Досан Ханбабин, Қылыш Досанов, Қарағұл Досанов, Мұсарапай, Темірхан Тауымов сияқты сұлтандардың иелігіндегі егістік жерлерінде пайда болып, ұзақ уақыт бойы жұмыс жасады. Ал, қолдан суарылмайтын жерлерде егіншілікпен тау етегінде, құнарлы жерлерде отырған қазақтар айналысты. 1891 ж. Зайсан уезінде 52,4%, Өскемен уезінде 60,7% отбасы егіншілікпен айналысқан.
Қазақтар қосалқы кәсіп түріне жатқызған, шынтуайтқа келгенде тіршілік болмысы үшін ХІХ ғ. соңына ала өлке тұрғындары үшін маңызы арта түскен сауда-саттықта мал шаруашылығы мен егін өнімдері айырбас саудаға түсіп тұрды. Ресей, Қытай сияқты көршілес елдермен сауда саттық байланыс Тарбағатай өңірі қазақтары қоғамында экономикалық, мәдени өзгерістерге және шаруашылығының дамуына үлкен әсерін тигізді. Ресей мемлекеті басқа елдермен оның ішінде Қытаймен сауда байланысын нығайту үшін Семей, Өскемен, Бұқтырмада және т.б. жерлерде сауда кедендерін аша бастады. Қазақтармен арадағы сауда орыс кәсіпкерлеріне пайда үшін пайдалы болғандықтан бұл салаға үкімет тиімді де қолайлы жағдай туғызды. Тарбағатайдың теріскей бетіндегі сауда қатынасында Қоянды, Сарымсақты, Ірбіт жәрмеңкелері маңызға ие еді. Саудагерлердің тізімінен көптеген қазақтардың, соның ішінде Бура-Найман болысының сұлтаны Нұралы Әлімовтің атын кездестіруге болатын.
Аңшылық өнімдері, олжаларынан көбіне аң терісі сатуға көп түсіп тұрды. “Тіршілігін аңшылықтан бастап байып кеткендердің бірі Жанан ұлы Бұланның дәулеті аса жүйрік Құмай атты қызыл тазысы алған түлкі олжасынан басталған екен. Ол аңнан түскен малды саудаға салу сол арқылы кейіннен керемет байыған”, - деген деректер бар. Аң аулаудың негізгі бір тәсілі ол-аңды атпен қуып, ит жүгіртіп ұстау, қыран құстарға ілдіру, аңға қақпан, тор құру т.б. түрлерімен қоса, шиті мылтықпен атып алу т.б. көптеген тәсілдер қатар жүрілді. Бұл өңірдің қазақтары негізінен қасқыр, түлкі, қоян, суыр, борсық, қарсақ, арқар, саршұнақ, күзен сияқты аңдарды аулаған. 1909 жылы Зайсан уезінде 200 отбасы аңшылықпен айналысып, одан 4051 сом таза пайда көрген. Онда негізінен қасқыр, түлкі, аю, қабан аулайды. Сол жылы Өскемен уезінде 506 қазақ отбасы аңшылықпен айналысып, ауланған аң терілерін 5147 сомға сатқан.
Аңшылықтың Тарбағатай өңірі қазақтары үшін белгілі деңгейде мұқтаждарын өтеумен бірге, саятшылық құрып, көңіл көтеру сияқты бірнеше пайдалы жақтары болды. Аңшы олжасын қасындағы адамға “байлайтын” дәстүр бүгінгі күнге дейін сақталған. Бұндай ғұрыптар аңшылықпен айналысатын басқа да халықтарда кездесетін. Мұндай ғұрып қалмақтарда, моңғолдарда, сойоттарда эвенкілерде бар және соңғыларында оны “нимат” деп атаған [15, 37 б.; 16, 151 б.].
Бұл өңірде балық аулау негізгі кәсіп болмағанымен малынан айырылған халықтың кедей бөлігі күн көріс арқауы еткен. Әсіресе, Зайсан, Қыран, Марқакөл, Ертіс бойында қоныстанған қазақтар балық аулаумен айналысып, оны тамаққа да пайдаланатынын Г.Е.Грумм-Гржимайло айтады [6]. Сол кездегі балық аулауға байланысты деректер өте аз болғанымен аулаудың қарапайым түрлерін қолданғанға ұқсайды. Балық аулауға бақан, кәдімгі таяқтар, ілгектерді пайдаланды және “балықты айдап” келіп, үлкен аулармен сүзіп алған. 1910 жылы Зайсан уезінде 1343 пұт балық ауланып, 2448 сомға сатылса, Өскемен уезінде осы жылы 570 пұт балық ауланып, 900 сом ақшаға сатылған. Барлығы осы екі уезде 1913 пұт балық ауланып, 3348 сомға сатылған.
Негізінен әйелдер айналысатын үй ішілік кәсіп, қолөнер о баста тұрмыстық бұйымдар мен қарапайым құрал-жабдықтар жасау мақсатына бағытталған тұрмыстық қажеттіліктен туған және көшпелі ортада қосалқы кәсіпшілік деңгейінде ғана дамығаны мәлім. Өйткені, көшпелі тұрмысына, кәсібіне байланысты әр ауылда, әулетте ағаш, тері бұйымдарымен шұғылданатын өз шебері, ұстасы, зергері, т.б. болды және олар сол қауымның қажеттілігін ғана өтеп отырды. Ағаш өңдеу өнерінің ішіндегі аса іскерлік пен еңбекті талап ететін түрі - киіз сүйегін жасайтын үйшілер кәсібі өңірде ерекше мәнге ие. Зайсан қазақтарының ХІХ ғ. екінші жартысында І Николайдың баласына сыйлаған киіз үйді академик Ә.Марғұлан нағыз өнер туындысы деп бағалаған (Алматы, 1986). Осы аймақтан шыққан Нұрыш деген шебердің көрмеге дайындаған киіз үйін ел тамсана сөз еткен.
Қолөнер туындысының бірегейі қазақ ер-тұрманының “найман ері” аталатын түрі жалпы пошымы, әшекейлену және өңделу тәсілдері ерекше болып келеді. Бұл ерлердің қасы да етегінен жоғары қарай қушия көтеріледі де, дәл төбесі дөңгеленіп бітпей, үсті түзуленіп, иығы бұрышталып шабылады. Артқы қасы алдыңғысына қарағанда кейін қарай сәл ғана көлбеу орналасады. [17, 23 б.].
Ағаштан жасауға тұрарлық тұрмыстық заттарды - төсек, асадал, сандық сияқты бұйымдарды қажеттілігіне сай жасаумен бірге оның тауарлық мәні артқан сайын еңбек бөлінісіне де әсер етті. Атап айтқанда арнайы маманданған ағашшы, үйші, балташы кәсіптері бой көрсетті. Осы өңірде ХІХ ғ. аяғы ХХ ғ. басында өмір сүрген Тайжұма Шіңгірбайұлы және Омар Тайжұмаұлы деген атақты шеберлер болған. Құс жастықтың астынан салатын Х.Арғынбаев пен С.С.Бекешовтың айтқандай “жастық ағаштар” Қазақстанның тек батыс өңіріне ғана емес Тарбағатайда да таралды.
Қазақтар орыстардан балташылық өнерді үйреніп, ағаштан үй салу үрдісі орман-тоғайы мол өлкелерде ХІХ ғ. соңына ала ерекше қарқынмен дамыды. Басқа жақтан қыдырып немесе кіре тартып келген Алтай керейлері олар туралы “ағаш тамды найман” немесе киім үлгісіндегі өзгерістерге қарай отырып “шолақ етек найман” деп руаралық қалжың, қағытпаға арқау етті.
Қазақ халқының мәдениеті мен тұрмысының барлық жақтарына өз әсерін тигізген көшпенді өмір салтының проекциясы баспана мен тұрақтардан байқалады. Жоғарыда аталған еңбегінде “баспана мәселесін, оны қоршаған географиялық ортасымен тығыз байланыстыра қарастыруымыз керек” дейді Н.Әлімбай. Қазақстанның басқа аудандарындағыдай Тарбағатай өңірінде қоныстың уақытша және тұрақты негізгі екі түрі қалыптасты. Киіз үйлер шеңбер болып, есіктерін ортаға қаратып орналыстырылуын тарбағатайлықтар қотан деп атаған. Моңғол тайпаларындағы мұндай орналасуды “хот айл“ (қотан ауыл) деп атаған.
Қазақтарда тұрақты мекен-жай туралы ең алғашқы мәліметтер ХІХ ғасырдың бірінші жартысынан басталса, мұрағат материалдары Тарбағатай өңірінің қазақтарында қыстаулардың ХVІІІ ғасырдың екінші жартысында да болғандығын дәлелдейді. Бұл өңірлердегі қысқы аяз бен жел дауылдан қорғану үшін қазақтардың тұрақты мекен-жай салуға мәжбүрліктен туындағаны даусыз. Зерттеліп отырған аймақтағы ең алғашқы тұрақты баспананың түрі “тошала” (тошал үй, шошақ үй, шошала деп те аталады) болды. ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында аймақтағы тұрғын жайлардың тұрпаты мен пошымы, аумағы өзгеріске ұшырады. Мысалы, осы өңірде болыс болған Әбділдәбек Төгісұлы, Атабай, Нұреке Бөгісұлдары асты-үстін “қарағалайтып”, бірнеше бөлмелі үйді моншасымен қоса салдырған. Осылайша, ХХ ғасырдың басында Шығыс Қазақстан қазақтары отырықшылыққа көбірек көше басталы, олардың тұрақты қыстаулары мен жағдайына байланысты бір немесе бірнеше бөлмелі үйлері болды.
Қазақ мәдениетіндегі аз зерттелген салалардың біріне саналатын ұлттық киім түрлерін қазақтар орта Азия мен Қытайдан әкелінетін мақта-мата, жібек, өздері дайындаған жүн, киіз, тері өнімдерінен дайындаған. Шығыс Қазақстанда шолақ жең камзолмен қоса тірсек жең камзолдар кең таралды [18, 44 б.]. Ер адамдардың шапанының алдыңғы өңірі кестеленді немесе түрлі-түсті баулармен әшекейленді.
Бас киім этноайырым белгісін білдіретін белгі болды. Найман тымақтың арғын тымақтан айырмашылығы құлағы мен артқы етегі кішірек, төбесі шошақ, жығасы мен шалғайы ұзынырақ келеді [7, 25 б.].
Екі жақ сыңары бір-бірінен ажыратылмайтын “түзу табан етік” ХХ ғ. орта шенінен бастап ығыстырылып, оның орнына оң және теріс (сыңар) деп бөлінетін аяқ киім тұтынысқа дендеп енді және оны қазақтар “қисық табан етік” деп атады. Иленген теріден етіктің ту сыртынан киюге арналған “тері етік” немесе “мұйық” аталатын аяқ киім терінің тауарлық құндылығы артқан сайын қолданыста азая түсіп, оның орнына ХІХ ғасырдың соңында қар көп түсетін жерлерде пима (батыста – киіз байпақ) кию тарала бастады.
Жас қыздар мен жас келіншектердің көйлегі егде әйелдердің көйлегінен үлгісі мен материалы жағынан айырмасы болды. Жас әйелдер арасында жағалы, өңіріне дейін түймеленетін қос етекті көйлектер қоныс аударушы ноғай-татар саудагерлерінің әсерімен кең тарала бастады. Барлық жастағы әйелдер көйлек сыртынан камзол киді. Әйелдер киімінің бір түрі – белдемше басқа аймақтардікімен салыстырғанда тігілу мен пайдалануы жағынан ерекше болды. Оны алжапқышқа ұқсас етіп тігіп, оны әйелдер белін жылыту үшін арқасына жауып жүретін – деп жазды “Прииртышские казаки и киргизы Семипалатинского уезда в их домашней и хозяйственной обстановке” деген мақаласында Г.Е.Катанаев. Бұл жерде белдемшені арқасына емес жылылық пен жүріп-тұруға, отыруға қолайлы болу үшін алжапқышша емес керісінше артына қарата киеді.
Сәукеле кию бұл өңірде ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап азая бастады. Шығыс Қазақстанда ХІХ ғасырда жесір әйелдер «ақжелек» деп аталатын астарсыз, алдамшы жеңі бар ақ желек жамылса, кейіннен оның орнын “бүркеу” деп аталатын ақ шәлі алмастырды. Осылайша, Тарбағатайдың теріскей беті қазақтарында ХХ ғасырдың басына қарай ұлттық киімнің негізгі элементтері сақталғанмен де орыс, татар халқының киім кию мәдениетінің ықпалын көруге болатын.
Зерттеліп отырған аймақ қазақтарының негізгі шаруашылығы мал шаруашылығы болғандығын олардың тағамынан көруге болады. Етті қазақтар қуырып та, асып та жейтін. Х.А.Арғынбаев, А.Корбе, Е.И.Махованың мәліметтерінен Семей өңірі қазақтарының 1960 жылдарға дейін етке қамыр салмағанын көруге болады. Бүкіл шығыс қазақтары секілді етке салатын осы тағамды Тарбағатай өңірі қазақтары “шелпек” деп атайды. Етке жаймаланған нан салса ондайда “оңтүстiктiң қазағынша етiн нанмен көбейткен”, “iшiн кебек тескен” деген қалжың айтылады. Қой сүтіне іркіт немесе қымыз араластырып қайнатып “қою сүт” дайындайтын, оны көбінесе кешке ыстық күйінде ішетін. Таңертең қойшы торсық қымыз алып шығып, түске қарай бірнеше қойды сауып сүтін қымыздың үстіне торсыққа құятын да кешке дейін өзімен алып жүретін, кешке қарай дәмді, қою және майлы сусын “қойыртпақ” дайын болатын. Қойшының күндізгі негізгі асы “қорықтық” болды.
Еленген ұн орыстың “сеяный“ деген сөзінен “сеңке” деп аталды. Бұл өңірде басқа аймақтарда жасалмайтын қатты кеуіп, көгере қоймайтын, ұзақ сақталатын кітірлек ұсақ, домалақ бауырсақ дайындайды. Сондай-ақ үлкен бауырсақ та пісіреді. Бұл бауырсақтың қамырын ашытып пісіреді. Үлкен бауырсақты да Қазақстанның оңтүстік өңірлерінде пісірмейді. Орыстармен етене араласқан қазақтарда нанды ашытқымен ашытып, орыс пешіне пісірді және оны бөлке нан деп атады.
Ертіс, Зайсан, Марқакөл бойындағы қазақтар тағамға балықты да пайдаланды. Күрiштен етке қосып палау жасайды. “Палаудың” пайда болған ортасы мен таралуы Алдыңғы және Орта Азия, Оңтүстiк Азияның солтүсiк ширегi, Кавказдың оңтүстiк-шығыс бөлiгi болса керек [19, 53]. Палау әзірлеудің жоғарыда аталған жерлердегі тәсілін еуразиялық көшпелiлер – алтайлықтар, қалмақ, тыва, моңғолдар мен солтүстiк, шығыс және оңтүстік-шығыс қазақтары әлi де бiлмейдi. Осылайша, ХХ ғасырдың басына қарай Тарбағатайдың теріскей беті қазақтарының тағамы, ыдыс-аяғы мен күнделікті тұрмыстағы қолданатын заттары да өзгеріске ұшырады.
Тарбағатай өңірі қазақтарының отбасылық әдет-ғұрыптары деген үшінші бөлімде адамның бүкіл өмірін қамтитын салт-дәстүрлер, яғни ғұрыптарды (өмірге келу-үйлену-өлім) қамтиды. Сондай-ақ, Тарбағатай өңірі қазақтарының өмірге келу, балаға байланысты, үйлену, өлік жөнелту дәстүрлеріне байланысты этноаймақтық ерекшеліктері анықталды.
Құда түсіп той жасау арқылы балаларын үйлендіру қазақ халқында ерте кезден келе жатқан әдет-ғұрыптардың бірі болып табылады. Болашақ күйеудің әкесі қызды айттыруға “жаушы” жіберетін. Бұл өңірде жаушылар, әдетте сырт белгісімен-ақ ерекшеленді, жеңіл киініп, шалбарының бір балағын етігінің қонышына тығып, екінші балағын сыртына шығарып қояды. Х.Арғынбаевтың айтуы бойынша, бұл әдет қыз әкесі құдалыққа қарсы болмай, жаушының жолы болып қайтуы үшін жасалатын ырым. Кейде құдалықтың басы ұзақтан келетін бейтаныстардың тосыннан құдалық жорасын тұспалдай білдіретін “біз шаншу” аталатын ғұрыппен де басталады.
Қыз үйіне аттанатындарды халық арасында “жан ашыр” деп атаған. Аталмыш аймақтың кейбір жерлерінде бас құданың қасындағы адамдар қыз әкесі үйіне кірерде беттеріне ақ бор жағып алатын [5, 127 б.]. Бұл ғұрып ақ түс магиясына байланысты болса керек. Осы жолы құдалық жайлы сөз болады, қалың малдың мөлшері белгіленеді. Жүз байталға құрайтын қалың үлкен қалың болып есептелді. Әйелі қайта-қайта өліп, тағы да біреудің жас қызына құда түссе онда олар қалың малға “үй сынығы” деген кәдені үстеме қосуы керек.
Үй иесі құдалар мен қонақтардың алдына ұсақ етіп туралған төстік қойып, куәләр ретінде ауыз тиюді өтінеді. Төстік ұсыну Қазақстанның басқа өңірлерінде кездеспейді. Осыдан кейін құдалар алдына құйрық май мен бауыр қойылады. Белгіленген күні қыз әкесі қасына туыстарын ертіп жігіт ауылына келеді. Қалың малға “өлі-тірі” қосып береді. Жігіт қыз ауылына ұрын келгенде, қыз әкесі жолдастары арқылы оған өзімен келген қоржынына салып әр түрлі сыйлықтар жібереді. Бұл қоржынды “боқжама” деп атаған.
Күйеу қалыңдықты алып кетуге келгенде “той малын” апарады. Отау тігіліп, үйдің шаңырағын ауылдағы сыйлы әйелге көтертеді. Тойға қонақтар жиналған соң ет пен қымыз беріледі. Жастар қалыңдық үйінен “мүше”, яғни қойдың жілігін сұрайды. Қыз шешесі бұл жілікті етімен қосып парша, барқыт маталарға орап береді. Оны алған адам қаша жөнеледі, олар оны қуып, бұл сүйек қолдан қолға өтеді. Тура осыған ұқсас “чода куназир” деген ойын урянхайлық сойот тайпаларында бар [3, 127 б.]. Бұл ойындардың ұқсас болуы бір-бірінің мәдениетіне, салт-дәстүріне әсер етуінің бір көрінісі. Қалыңдықтың ұзатылатын күні үйге молда шақырылып, неке қиылады. Қыз үйінен шығарда бір жілік етті шүберекке орап, 2-3 рет қалыңдықтың басынан айналдырып алып қалады. Бұл ғұрып осы үйден кетіп бар жатқан адаммен бірге осы шаңырақтың ырысы кетіп қалмасын дегеннен туған. Қалыңдық отауы да ертерек жіберіліп, оны баласы көп, кәрі күйеу құрады. Кәдеге отауды көтерткен жақ не ат мінгізеді, не түйе жетектетеді. Киіз үйді құрып болған соң, қыз-келіншектер қалыңдық алдынан шығады. Жігіттің үйінде қалыңдыққа арнап қойдың иленген терісін төсейді, бұл – келіннің мінезі осы терідей жұмсақ болсын дегенді білдіреді. Келіннің бетін ашқанда бетін жапқан матаның бір шетін таяққа байлайды да отырғандардан көрімдік сұрайды. Қыз әке-шешесіне тек бір жылдан кейін ғана төркіндеп барады.
Жүкті әйел толғата бастағанда әйел жеңіл босануы үшін түрлі ырымдар жасайды. Босануға тақағанда “бел тарту” жасалады. ХІХ ғ. қазақ жерінде дәрігерлік қызмет атқарған И.С.Колбасенко қазақ тәжірибесіндегі бел тарту әдісі баланы жылдам туғызуға шын мәнінде көмегін тигізетінін айтады. Әйелдің қиналып босана алмауын “марту басу” немесе “көз қараю” деген ұғымммен түсіндіреді. Бұндай жағдайда әйелді көрік тұратын дүкенге апарып босандырады. Ә.Т.Төлеубаевтың пікірінше, бұл әйелдің денесін жын-шайтаннан тазарту болып табылады [8, 127 б.]. Бала теріс келгенде әйелдер толғатып жатқан әйелді сырмаққа салып, “оң ба?”, “оң”-деп шайқайды. Баланың өмірге келу құрметіне арналған салт-дәстүрдің бірі - шілдехана. Қалжаға сойылған мал етінің бәрін босанған әйел өзі жеу керек, өйтпесе белі тез бекімейді деп ырымдайды. Үшінші күні баланы бесікке салады. Ол үшін ауыл әйелдері жиналып, ет асылып шай қайнатылады. Бала көтермей жүрген әйелдер, жас келіншектер шын сеніммен шашудан татады.
Бала тоқтамаған отбасы баланы бесікке бөлеп, үш рет жұртқа тастап кетіп, “ұмытып кетіппіз” деп алып кеткен. Ал сақаларда осыған ұқсас салт атқарылады [20, 127 б.]. Ал бұл ғұрыптардың барлығы баланы жын-шайтан алып кетеді, сондықтан баланы сатса, ұрлап әкетсе жын-шайтан оның қайда екенін білмей қалып, орнына салынған күшікті алып кетеді деген түркі-моңғол халықтарына ортақ танымнан туындайды.
Күндері қатар екі әйелдің біреуінің босанғанын екіншісі сыртынан көріп қойса, жаңа туған балаға “шілде қотыр” шығады деп түсінген. Сондықтан екеуі де жеңілдегенше бірін-бірі көрмеуі керек. Бір-бірін көріп қойса, нәрестелері қырқынан шыққан соң, екі келіншекті бір-бірімен арқаларымен дәлме-дәл түйістіреді және арқаларымен тұрып бір-біріне ыдысқа салып тамақ ұсынады. Бұл ырымды “көттестіру” деп атаған.
Баланың туғанына қырық күн толысымен оны қырқынан шығарады. Жетісу өңіріндегідей бала енді құйрығын басып отыра және еңбектей бастағанда жасалатын “құйрық ботқа”, “бауыр аяқ” ғұрыптары бұл өңірде кездеспейді. Бала аяғын басарда тұсауын кескенде аяғын ала жіппен байлап, екі жағына тамақ салынған ыдыс қояды [4, 127 б.]. Ұл беске толғанда баланы атқа, ашамайға мінгізу рәсімі жасалады.
Дерек берушлердің мәліметі бойынша, көзі тиген адамның оң аяғының ұлтарағынан кесіп алып баланы ұшықтайды, немесе сол үйдің қойының құлағын кесіп әкеледі де, отқа күйдіріп жылы суға салады да, сол суға баланы шомылдырады. Қазақтар “ит ауру” немесе “ит тию” деген ауруды (рахит) көз тиюден болады дейді. Оған қарсы иттің бас сүйегі салынған суға баланы шомылдырған немесе ит өлген жерге апарып аунатқан.
Тарбағатай өңірі қазақтарының сәбидің дүниеге келу және бала тәрбиесіне байланысты әдет-ғұрып, салт-жораларында дәстүрлі мәдениет элементтері әлі де жалғасын тауып отыр.
Шығыс Қазақстан қазақтарындағы өлік жөнелтуге байланысты әдет-ғұрыптар жалпы мұсылман халықтар дәстүрімен ұқсас, өзектес болып келеді. Айталық, Тарбағатай қазақтарында адам өлім аузында жатқанда, ауру адамға ақсарбас қой арнайды. Егер ауру адам дүние салса, қойды сол күні сояды. Қазақ дәстүрінде аза тұту ғұрпында орындалатын рәсімдердің бірі – жоқтау бұл өңірде әлі күнге дейін кездеседі және оны тек әйелдер айтады. Жетісу өңіріндегідей ерлердің таяқ ұстап тұруы, белдеріне белбеу тартуы кездеспейді. ХХ ғ. бас кезінде Шіліктіде болыс болған Зейнолла Бұтабайұлы қайтыс болғанда керей елінің жыршы қызын алып келіп, жырмен жеті күн жоқтатқан екен.
Мәйітті жуындыруға 5-6 адам қатысады және олар әр атадан болуы шарт. Жатқан жерін тазалап, орнына арпа, бидай шашады, аршамен аластайды. Бұл артындағы ұрпағы бидайдай өсіп-өнсін деген ұғымды білдіреді. Сол сияқты сойоттарда да киімдері мен жеке заттарын жинап, үстіне арпа шашады [20, 31 б.].
Мәйітті жуып болған соң оны ақыретке (кебін) орайды. Әдетте бұл жақта еркек кебіні үш, әйел кебіні бес қабат етіп пішіледі. Кейбір жерлерде ақырет еркекке бес, әйелге жеті қабат оралатындай етіп дайындалады. Ақыреттелген мәйітті үйден шығарарда “иман киіз” деп аталатын таза киізге салып көтеріп “дәуір” жүргізеді. Тіршіліктегі күнәсін басқа адам алуға тиісті осы жосын-жоралғыны “ысқат оқу” деп атайды. Ал Жетісу өңірінде сақталған марқұмның денесін шығарғанға дейінгі құраннан аят оқу рәсімінің С.Әжіғали “дәлел шығару” және “дәлел оқу” деген екі атауын береді [9, 56 б.].
Қазақстанның оңтүстік, батыс облыстарындағы мәйітті молаға жеткізуге арналған арнайы ағаш “табыттар” бұл өңірдің қазақтарында қолданылмайды. Олар мәйітті молаға жеткізу үшін ақ түсті арнайы “ақ киіз”, ”иман киізге” немесе “табыт киіз деп аталатын” киізді қолданды. Әр бір қолданғаннан кейін бұл киізді аластап, түнге далаға қалдырады. Түнге қалдыруды “жұлдыз көреді”, ”жел қағады” деп түсіндіреді. Бұл аспан шырақтары мен табиғат күштерінің тазалау күшіне деген сенімнен туса керек. Қайтыс болған кісінің “қонақасын”, ”жетісін”, ”қырқын”, “жылын” беру оның артында қалған туған-туыстарының парызы болып табылады. Көбінесе бұл рәсімге арнап жылқы сойылады да, оның бас сүйегі марқұмның моласына қойылатын. Бұндай ғұрып әлі күнге дейін Тарбағатайдың теріскей бетінде сақталған. Мәйіт жатқан жерге Зайсан өңірінде жеті күн басына 7 шырақ, аяғына 7 шырақ жағылады. Шырақты неғұрлым қыз бала жақса, соғұрлым сауабы мол болады. “Шырақ жағарың бар ма?”-деген сөз осыдан қалған болса керек.
Мәйітті шығарып бара жатқанда нанды шүберекке орап, басынан айналдырып алып қалып, ”қалған дәм” деп бөліп жейді. Тура осы ғұрып қыз ұзату кезінде, қыз үйден шығып бара жатқан кезде жасалынады. Бұл осы үйден кетіп бара жатқан адаммен бірге осы үйдің бақыты кетіп қалмасын деген сенім. Осылайша құтты тағамға сіңіріп қалу ырымы Моңғолия қазақтарында да бар. Осыған ұқсас ырым Сібірдегі түркі тектес халықтарда да кездеседі. Мәселен, Удмурт-мариилерде өлікті босағада кідіртіп, әрі үстінен балаларын секіртіп, әкеңнің (шешеңнің) құтын алып қал”-деп айтады [20, 96 б.].
Ата-баба аруағының құдіретіне сенумен байланысты туған рәсімдердің бірі - ас беру дәстүрі. Ел есінде қалған астың бірі – үш жүзге сауын айтқан Сүлейменнің асы. Аста 300 ат шауып, 40 атқа бәйге берілген. Асқа орыстың оязы, Қытайдың дутыңы қонақ болып қатысқан, Әбділдәбек болыс балуанға түскен, “Әсет пен Кәрібай” айтысы дүниеге келген. Асқа қазақта тұңғыш гимназия салдырған, романға бәйге жариялап, әдебиетіміз тарихындағы төл басы романдарының тууына игілік жасаған, “қазақ Нобелі” руы - матай, Мамай Тұрысбек барған. Қазақтың болашақ ақыны, 12-13 жасар Ілияс Жансүгіров осы аста атқа шапқан екен.
Басқа өңірдегілердей “жеті шелпек”, қырық шелпек” пісіріп тарататын садақа беру ғұрпы атқарылмайды.
Шығыс Қазақстан қазақтарындағы өлік жөнелтуге байланысты әдет-ғұрып, салт-жоралардында дәстүрлі мәдениет элементтері әлі де жалғасын тауып келе жатыр.
Қорытынды бөлімінде зерттеудің нәтижелері мен олардан туындайтын тұжырымдар жинақталып, тақырыпты игерудің теориялық-методологиялық қырлары жүйеленді.
Жалпы алғанда, көптеген ғылыми тұжырымдар мен зерттеу еңбектерін назарға ала отырып кез келген этникалық топтың, этностың тарихи-мәдени даму эволюциясы үнемі үздіксіз әсер ететін көптеген қозғаушы күш, себептердің, факторлардың ықпалымен дамып ілгерлейді. Бұған табиғи-биологиялық жағдай, саяси-әлеуметтік ахуал, мәдениет-себеп әсерлері атсалысқан кешенді іс-қимыл, әрекеттер әсер етеді. Тарбағатай өңіріне қазақтың әр түрлі руларының қоныстануы генетикалық, биологиялық теңдікті сақтап, тірлік етіп, өсіп-өрбу мүмкіндігін туғызған. Биологиялық дамуды бастан өткізіп, этнобиологиялық, этномәдени тұтастығын сақтай отырып, әркелкі саяси жағдай, мәдени, экономикалық деңгейіне қарамастан тарихи-әлеуметтік, қоғамдық субъект ретінде қазақ ұлтының құрамдас бөлігі болып табылады және аталмыш өңірді ежелден мекендегеніне көз жеткізуге болады. ХХ ғ. 20-30 жж. күштеп отырықшыландырудың салдарынан ру-тайпалық қауымның кейбір механизмдерінің мәні біртіндеп өгергеніне қарамастан, ру-тайпалық және жүздік құрылым өзінің өміршеңдігін көрсетіп, ол қазақ халқының дәстүрлі этномәдени ерекшелігі ретінде әлі күнге дейін маңызды екендігін көрсетті.
Шаруашылықтың белсенді іс-қимылы негізгі екі үлкен бағытпен жүріліп, этностың жер бедерін өздеріне сәйкестіруден гөрі, өздері жер бедеріне үйлесіп өмір кешуі басым болады. Аумақтық топтың жер-суы, қонысы біртұтас болуы этностың қалыптасып, дамудың басты жағдайын жасайды. Сөйтіп, адамдар өзара қатынасып, бара-бара аумақтық топтың тұлғалануына мүмкіндік жасады. Сонымен қатар, этностың жер суы, ауа райы, орналасуы олардың қауымдастығының ықтималды мүмкіндігі, келешегін де айқындауға басты әсер етеді.
Тарбағатай тауының теріскей бетіне, байырғы атақонысының жер-суы, ауа райына қазақ рулары аз уақыттың ішінде орнығып, тұрмысы мен шаруашылығын қалпына келтіріп, дамыта алды. Яғни бейімделу, үйлесу мәселесі қиындық туғызбады деуге болады. Мал мен жаны жедел өсіп-өнгендігі сонша, олардың шаруашылық, адами фактордың оптимумынан асқан соң басқа өңірге қарай, “сабадан асып төгіліп” іргесін, қонысы мен өрісін ұлғайта түсті. ХІХ ғ. бас кезінде шаруашылық негізі болған төрт түліктің қамы, өріс-қоныс, жайылым үшін Тарбағатайдың күнгей жағына қарай өтіп қоныстанып отырған жұрт 1854 ж. ақ патша саяси-әкімшілік реформасы мен 1881-84 жж. Пекин-Шәуешек-Санкт-Петербург келісім мәмілесінен кейін лек-легімен шекараның арғы бетіне қарай, яғни басқа мемлекеттің ықпалындағы аумаққа қарай өтумен болды.
Ресми статистикада көрініс таппаған ел ішіндегі қысқа мерзімдік маусымдық (қыстау-жайлау, мал отарлату, жылқы қыстату т.б.) миграциялар да көрініс берді. Бұл өз кезегінде шекараның екі тарапында қалған қандастардың сан-салалы байланысын үзбеуіне мүмкіндік тудырды. Бұған қыз ұзату, қыз алу сияқты некелік байланыс та ықпалын тигізді. Осының барлығы екі жақ үшін де сақтану, қорғаныс механизмін жасады. Ол арғы беттегі қазақтарды оқшауланудан сақтаса, бергі беттегі қазақтар үшін арғы бет “уақытша қойма (резерв, тыл)” тәрізді болды. Яғни, Тарбағатай қазақтарына изоляциядағы қазақтар архаикалық, төлтума мәдениет дәнін сеуіп, ұдайы ықпал етіп отырды. Сондай-ақ, сын сағатта, саяси өзгерістер, репрессия кезінде бас сауғалап, оларды тірек етті. Кейін ХХ ғ. 50-60 жж. Қытай қазақтары да бері қарай өтіп, осы өңірлерге қоныстанған еді.
Тарбағатай өңіріндегі табиғи-экологиялық ортасына байланысты қалыптасқан шаруашылығында осы аумаққа тән ерекшеліктер, белгілер білінеді. ХІХ-ХХ ғ. басында Тарбағатай өңірінің қазақтарының дәстүрлі шаруашылығында негізгі кәсібі мал шаруашылығы мен әртүрлі өнеркәсіптік қосалқы кәсіптер болды.
Тарбағатай қазақтарының дәстүрлі-тұрмыстық мәдениетін зерттеуде мәдени-тұрмыстық кешен ерекшеліктері аталмыш территориямен байланысты екеніне көз жеткізуге болады. Осылайша, берілген тарихи-географиялық аумақ мәдениеттің өзінше локальды типі екенін көрсетеді.
Дәстүрлі отбасылық әдет-ғұрыптарына анализ жасай отырып, өзіндік ерекшелік пен қазақы бет-бейнесінің сақталуы анықталынды. Әсіресе, бала туу және оның әлеуметтену кезеңінде, той жасау, сондай-ақ, өлік жөнелту әдет-ғұрыптарындағы ерекшеліктерді айтуға болады.
Осы тұрғыдан келгенде, Тарбағатайдың теріскей бетінде қазақ руларының өзіндік ерекшелік пен қазақы бет-бейнесінің сақталуына, дамуына әсер етуші ішкі, сыртқы саяси-әлеуметтік, табиғи-биологиялық жағдайлар, ұлттық жан-күй, мәдени факторлар әсері үлкен міндет атқарды.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1 Левин М.Г., Чебоксарев Н.Н. Хозяйственно-культурные типы и историко-этнографическое области. // - СЭ. -1955. -№ 4. - С. 3-18.
2 Андрианов Б.В., Чебоксарев Н.Н. Хозяйственно-культурные типы и проблема их картографирования // - СЭ. - 1972. -№ 2. - С.3-17.
3 Потанин Г.Н. Очерки Северо-Западной Монголии. - СПб., 1881. - Вып.2. - 181 с.
4 Обычай казахов Семипалатинской области // Русский вестник, 1878. - № 9. - С. 23-46.
5 Дужан К. Свадебные обряды у киргизов Кокбектинского округа // Северная пчела, 1855. - № 92. - С.16-18.
6 Грумм-Гржимайло Г.Е. Западная Монголия и Урянхайский край. - Л., 1926. - Т. 3. - 895 с.
7 Аргынбаев Х.А. Историко-культурные связи русского и казахского народов и их влияние на материальную культуру казахов в середине ХІХ и нач. ХХ веков (По материалам Восточного Казахстана) // Труды ИИАЭ. - Алматы, 1959. - Т. 6. - С.19-90.
8 Төлеубаев А.Т. Реликты доисламских верований в семейной обрядности казахов (ХІХ- нач. ХХ в.). - Алма-Ата: Ғылым, 1991. -213 с.
9 Аджигали С.Е. Основные особенности погребально-поминальной обрядности казахов Жетысу // Жетісу тарихы мен мәдениеті. ІІ-кітап. - Талдықорған, 1992. - 94-109-бб.
10 Аристов Н.А. Заметки об этническом составе тюркских племен и народностей и сведения об их чиленности. - СПб., 1897. - 486 с.
11 Казахско-русское отношения в XVІ-XVІІІ веках. - Алма-Ата: Наука, 1961. - 288 с.
12 Садықанұлы Бейсенғазы. Қаракерейдегі бес байыс елінің орысқа бодан болуы // Қазақ тарихы, 2005. - № 2. - 34 -36-бб.
13 Материалы по киргизскому землепользованию, собранные и разработанные экспедицией по исследованию степных областей / Под рук. Ф.Щербины. - СПб., 1905. - Т. 8. Зайсанский уезд. -521 с.
14 Материалы по киргизкому землепользованию, собранные и разработанные экспедицией по исследованию степных областей / Под рук. Ф.Щербины. - СПб., 1905. -Т. 9. Усть-Каменогорский уезд. -562 с.
15 Токарев С.А. Докапиталистические пережитки в Ойротии. - М.-Л.: ОГИЗ Соцэкгиз, 1936. - 155 с.
16 Кон Ф. Предварительный отчет по экспедиции в Урянхайскую землю // Известия Восточно-Сибирского отдела ИРГО. - 1903. - №1. - С. 56-64.
17 Арғынбав Х. Қазақ халқының қолөнері. - Алматы: Өнер, 1987. - 128 б.
18 Захарова И.В., Ходжаева Р.Д. Казахская национальная одежда (ХІХ- начало ХХ вв. ). - Алма-Ата: Наука, 1964. -178 с.
19 Этнография питания народов зарубежной Азии. Опыт сравнительной типологии. - М.: Наука, 1981. - 256 с.
20 Белиловский К. Женщины инородцев Сибири (Медико-этнографический очерк). - СПб., 1894. - 121 с.

жүктеу 434,39 Kb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 2