ә келетін сөздер үшінші буында да «таза»  ә

дыбысының аралығында тағы да 2-3 саты аралық реңктер айтылады, яғни 
ә
дыбысы екінші буыннан ары жуандап, соңында мүлдем жуан дыбысқа 
айналып кетеді. Кейде ауызекі тілде сөз жіңішке үндесуін бұзбаған қалпы 
соңындағы 
а
дыбысының орнына 
ә
айтылады. Мысалы, 
жайылымдағы – 
жәйілімдегі
. Бірақ бұл орфоэпиялық норма бола алмайды. 
2-тапсырма. Мына сөздердің орфоэпиялық нормасын сақтап 
айтып, жаттығыңыздар: 
шайға – шәйғә 
шайларың - шәйләрыʼң 
шайларыңды - шәйләрыʼңді 
жайлау – жәйләу 
жайлауда - жәйләудà 
жайлаудағылар – жәйләудàғылар 
шашбау – шәшпàу 
ашына – шәшінà 
шашындағы – шәшіндàғы 
жайылым – жәйілім 
Екіншіден, қазақ тілінің үндесім құбылысына бағынбайтын түбірдің 
жуан, жіңішкелігіне үйлеспейтін мынадай жұрнақтар бар: 
-қор, -паз, -кер, -
кеш, -қой, -кент, -пен, -мен, -нікі, -күнем, -хан, -хана, -тал, -паң
. Мысалы: 
шайқор – шәйқор,өнерпаз – өнөрпаз, әсеспаз – әсемпаз, арбакеш – арбакеш, 
қушыкеш – құушұкеш, қаламгер – қаламгер, жауапкер- жауапкер, айыпкер – 
айыпкер, саудагер – саудагер, ананікі – ананікі, Мараттікі – мараттікі, 
тарақпен – тарақпен, отпен – отпен, сумен – сұумен, пайдакүнем – 
пайдагүнөм, ақылгөй – ақылгөй, данагөй – данагөй, есепқой – есепқой, сәнқой 
– сәңқой, әзілқой – әзілқой, Шымкент – шымгент, Құмкент – құмгент, 
емхана – емхана, дәріхана – дәр хана, кітапхана – кітәпхана. 
Мұнда көріп отырғанымыздай, буын жігіндегі дауыссыз дыбыстар ғана 
көрші дыбыстың әсерінен өзгеріп, үйлесіп айтылады да (
ақылгөй, құмгент, 
пайдагүнөм
), тіл үндестігі сақталмайды. Бұлардың 
қор, паз, кеш, гөй, кент, 
хана, хан
түрлері араб, парсы тілдерінен енген және сол тілдік нұсқасын 
біршама сақтап игерілгендіктен, өзгермей айтылады да
, -нікі, -күнем, -пен, -
мен, -бен 
жұрнақтары түбір сөзден туған төл жұрнақтар болғандықтан, 
үйлесім заңдылығына бағынып айтылады. 
Үшіншіден, бір сыңары жуан, бір сыңары жіңішке біріккен қос,күрделі 
сөздер жазылуы бойынша аралас айтылады: 
желбау – желбау, қара ет - 
қарʼет, Сәрсенғали – сәрсеңғәлій, кесе-аяқ - кесʼайақ, кесеқап – кесеғап, 
Зеңгібаба – зеңгібаба, итарқа – ійтарқа, итала – ійтала, итжуа – ійтшұуа, 
(27 бет) ит-құс – ійт-құс. 
Тіл үндестігінің тағы бір бұзылар тұсы 

жүктеу 2,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: