Графика. Орфография. Орфоэпия



жүктеу 2,09 Mb.
Pdf просмотр
бет94/152
Дата13.09.2023
өлшемі2,09 Mb.
#43345
түріМонография
1   ...   90   91   92   93   94   95   96   97   ...   152
fce55c58e23c15bef10aa33237001bcc

[қайда], 
[кейде]
т.б. 
Алайда [қ]-ның әлсіз позицияда жіңішке түрі (варианты) бар екені 
байқалады: [қ
1
үр
1
м
1
ет], [тӓқ

сір

ет
1
]

Кемел
сөзіндегі [к] жіңішке тембрмен 
айтылып, 
Камал
сөзінің [Камал] түрінде жуан тембрмен айтылуы да бар. 
Тілдік факт ретінде бұл жайтты елемеуге болмайды. Бірақ орфографиялық 
шарттылық немесе бөтен тілдің тәртібі деп те көрінуі мүмкін. Алайда 
төлтума сөздерімізде 
көгорай, көгал
дегендегі [к]-нің тембрін жіңішке деуге 
болмайды. Салыстырсақ [когорай], 
көгаршын, көкпар
. Бұлар ауыс-түйіс сөз 
емес, қазақтың өзінің төлтумасы. 
[қ]-ның жіңішке тембрінің пайда болуына әсер ететін факторға назар 
аударайық. Сөздің соңғы буындарындағы жіңішке дауыстылар бірінші 
буындағы дауыстының палатализациялануына, ал ол өз кезегінде [қ]-ның 
жіңішке тембрлі реңк алуына әсер етеді. Сөйтіп, [қ] дауыссызының 
вариациясы пайда болады: [қ
1
ӱд
1
ір
1
ет] 
құдірет
, [р
1
ӓқ
1
імет] 
рақымет


1
ӓсій
1
ет
1

қасиет
, [қ
1
ӓзір] 
қазір
т.б. 
Ал осы аталған сөздердің кейбірінің
кәсиет
(сөйл. тілі), 
кәзір
(сөйл. 
тілі), 
үрмет
(диал.) тәрізді варианттары бар. Бұл – сөздің «қолайсыз 
жағдайға» вариация арқылы бейімделуі болса, екінші жолы басындағы 
дауыссыздың жіңішке тембрлі вариант, я болмаса, дауыссызды айту 
тәсілімен де «қиындықтан» жол табады, бірақ бұл аталған соңғы тәсіл бірер 
сөзбен ғана шектеледі.
Сонымен [к]-нің әдеттегі жіңішке тембрінен басқа жуан тембрге, [қ]-
ның әдеттегі жуан тембрінен басқа жіңішке тембрлі болып келуі вариация 
деңгейіндегі сингармонизм, я болмаса сингармовариация деуге болады. [қ]-
нің жіңішке тембрлі болуына әсер ететін іргелес дауыстыны да вариация деп 
танимыз. Мысалы [қ
1
ӓ
1
уесет
1

қауесет
дегендегі [ӓ] соңғы буындағы 
сигнификативті-перцевтивті 
позициядағы 
[е]-нің 
әсерінен 
палатализацияланған дауысты, яғни әлсіз жағдайдағы <а>-ның вариациясы. 
Ол парадигмадағы <ә>, я болмаса күшті позициядағы [ә] бірдей емес
аталмыш вариацияның перцепциясы кәдімгі [а]-дан жіңішке, ал [ә]-ден әлтек 
жуанырақ деп көрсетуге болады. 
Осы тәрізді ерекшелік, біздің байқауымызша, [ғ] мен [г] 
дауыссыздарында да бар екені байқалады. Атап айтқанда [ғ]-ның жіңішке 
тембрлі вариациясы мына тәрізді әлсіз позицияда кездеседі: [ағ
1
ешкі] 
ақ 
ешкі,

1
ӓз
1
ійз
1
]
 ғазиз
.
Өзге тілден импортталған мұндай сөздер қазақ тілінің негізгі дыбыс 
заңдылығы бойынша игерілетіні мәлім. Мұндайда едәуір сөздің басына [қ], 
[ғ] дыбыстарын түсіріп айту позициялық игерудің бір жолы болса керек. 
Қали – Әли, Ғалым – Әлім, Қалибек – Әлібек, ғылым – ілім, ғылыми – іліми
т.б. 


Әуелде 
Қали, Ғалым, Қалижан, Ғалымжан
т.б. тәрізді сөздердің 
құрамындағы дауыстылар біршама палатализацияланған дауыстылар болуы, 
ал [қ], [ғ] дауыссыздары соған сәйкес жіңішке тембрлі болуы ықтимал: 

1
ал
1
їй
1
], [ғ
1
ал
1
їм
1
], [қ
1
ӓлїйж
1
ӓн], [ғ
1
ӓлїмжӓн]. Өйткені 
Қалидың 
[алый], 
Ғалымның
[алым], 

жүктеу 2,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   90   91   92   93   94   95   96   97   ...   152




©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау