Әдеби тілдің лексика-фразеологиялық нормалары

жауады; дүниенің кеңдігінен не пайда, өз етігің тар болса дегенді өз 
аяқкиімің тар болса; мен не деймін, қобызым не дейді 
дегенді 
домбырам не 
дейді
деп тіркестіріп орынсыз өзгертіп жатады. 
Қазақ тілінің лексика-фразеологиялық қорында штампқа, стандартқа 
айналған тұрақты тіркестер бар. Солардың бір алуаны 
домбыра тартты; 
домбырамен сүйемелдеді; ән айтты; қанат жайды; өріс алды; еңбек 
нәтижесінде; білімнің арқасында; өкінішке қарай; бір жақсысы; бір 
жаманы; бағымызға қарай; сорымызға қарай; етек алды; өркен жайды 
т.б. 
тәрізді 
стандарттар. Нормалаушы 
сөздіктерде 
(түсіндірме сөздік, 
фразеологиялық сөздік т.б.) тұрақты тіркестердің бұл түрлері осы нұсқада 
беріліп, мән-мағынасы көрсетілген. Ал тілдегі мән-мағынасы айқындалып, 
тұрпаты тұрақталған мұндай бірліктерді бұра тартып, бұза қолданушылық 
жиілеп бара жатқандығы байқалады. Мысалы: 
ән орындады, ән орындайтын 
(дұрысы ән салады, ән айтатын); домбырада ойнайды, күйсандықта 
ойнайды (дұрысы домбыра тартады, күйсандық тартады); маскүнемдік 
қанат жаюда, маскүнемдік өріс алды, нашақорлықтың арқасында, 
нәтижесінде
дегендер қате қолданыстың сөлекет түрі. Өйткені 
қанат жаю, 
өріс алу, нәтижесінде, арқасында дегендер 
жағымды мазмұндағы сөздермен 
тіркеседі, оларды жағымсыз мазмұндағы 
маскүнемдік, нашақорлық
тәрізділермен қосақтау сөзге жасалған қиянат. Ал 
нашақорлық етек алды, 
маскүнемдіктің салдары 
деп орнымен қолданғанның жөні бөлек. Өйткені 
салдары, етек алды
дегендер жағымсыз мазмұндағы сөздермен тіркесуге 
бейім. Абзалы, микрофон ұстағанда да, қалам ұстағанда да сөздің жағымды/ 
жағымсыз мағыналарына мән бергенді естен шығармау.
• Сонымен, жоғарыда біз сөз мағынасын, тұлға-қосымшаларын, 
сөздердің байланысу, сөйлем құрау; ауызша және жазба мәдениетін 
«дұрыстық» тұрғысынан сөз еттік. «Сөз дұрыстығы» жай ғана айтыла салған 
сөз емес, ғылыми ұғым немесе термин екенін байқадық. Сөйтіп, сөз 
дұрыстығы дегеніміз алдымен тіл бірліктерін жұртшылық мойындаған және 
жұртшылықтың бәріне міндетті деп танылған әдеби тілдің нормасына сай 
қолдану. «Сөз дұрыстығы» дегенде алдымен сүйенеріміз – әдеби тілдің 
нормасы.
• Жоғарыда біз әдеби тілдің қойнауынан тысқары жатқан, яғни әдеби 
нормаға жатпайтын элементтерге, олардың түр-түрін нақты мысалдармен 
атап көрсеттік.
• Сонымен қатар, біз әдеби тілдің өз қойнауындағы тілдік бірліктерге 
тоқталып, кейбір сөз қолданыстардың дұрыс-бұрысын әдеби тіл нормасына 
сүйене отырып, нақты мысалдармен және оларды фонетикалық, 
грамматикалық, лексика-фразеологиялық деңгейлер бойынша көрсеттік.

жүктеу 2,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: