Графика. Орфография. Орфоэпия

и туралы сөз қозғай кетейік. Әліпбидегі и

жүктеу 2,09 Mb.

Pdf просмотр

бет	118/152
Дата	13.09.2023
өлшемі	2,09 Mb.
	#43345
түрі	Монография

1 ... 114 115 116 117 118 119 120 121 ... 152

fce55c58e23c15bef10aa33237001bcc

и
туралы сөз қозғай кетейік.
Әліпбидегі
и
мен
ый, ій
дыбыс тіркесін береді. Тек
сый, тый
сөздері мен осы
түбірдің туынды сөздері ғана
ый
әрпімен жазылады:
сыйлық, тыйым,
тыйымды, тыйанақсыз.
Қалған жағдайда
и
әрпі сөз құрамындағы басқа
дауыстылардың ырқымен жуан, жіңішке болып оқылады.:
қиын – қыйын,
жиын – жыйын, киім – кійім, зират – зыйрат, тиімді – тійімді, мирас –
мыйрас.
Мұнда көп қиындық жоқ. Қазақ тіліндегі дауыссыз дыбыстардың
жеке тұрғандағы қалпы жуан дыбысталады:
мы, ыр, сы, ты, ды, шы
.
Сондықтан
ми – мый, мидай – мыйдай, сидам – сыйдам, сидию – сыйдыйұу,
қиқию – қыйқыйұу,миқи – мыйқый, маймыю – маймыйұу, тырситу –
тырсыйтұу, құнтиту – құнтұйтұу, қит етсе – қыйт етсе
(34 бет) сияқты
сөздерді көрші буындағы жуан дауысты арқылы және жоғарыда айтқандай,
дауыссыздардың негізгі реңкі арқылы бірыңғай жуан үндестікте айта аламыз.
Біршама қиындық тудыратын мұнда
х, ғ
дыбыстарымен қатар келген и.
Мысалы:
тарихи – тарыхый, табиғи – табыйғый, яғни – ыйағыный, жиһаз –
жыйхаз, жиһангер – жыйхаңгер, бидай – быйдай, дидар – дыйдар, рухани –
руханый, диуана – дыйұуана, биыл – быйыл, дария – дарыйа
деп, бұл сөздерді
жуан айтуға келмейді. Сондықтан мұнда да тіл үндестігі бұзылып,
тарійхій,
табійғій, ійағній, жійхаз, жійхаңгер, бійдай немесе бійдәй, дійдар,
рүухәній(34 бет)
болып, жіңішке айтылуына қазақ тілінің орфоэпиялық
нормасы сай келмейді. Сондықтан сөздің жартылай жіңішкеруі дұрыс.
Енді дауыссыз дыбыстардың бір-біріне әсер етуін, яғни
үйлесім
заңдылығын
сөз етеміз. Қазақ тілінің айтылым нормасында дауыссыз
дыбыстар көрші дауысты дыбыстардың жуан, жіңішке,еріндік, езулігіне
қарай төрт негізгі реңкке құбылып дыбысталады. Мысалы:
бас, бес, бір, бос,

бұр, бүр, бәс
сөздеріндегі
б
дауыссызы өзінен кейінгі дауыстылардың
ыңғайына қарай бірде жуан езулік, бірде жіңішке езулік, бірде жуан еріндік,
бірде жіңішке еріндік болып айтылады. Бірақ ол жай құлаққа шалына
бермейтіндіктен және мағына ажырата алмайтындықтан жазуда бір ғана
таңбамен беріледі, айтылым сөздігінде ерекшеленіп көрсетілмейді.
Ал көрші дыбыстардың бір-біріне тигізетін әсерінен болатын нақты
өзгеріс мыналар болып саналады:
Алдымен, сөздің ұяңдану бағытын көрсетейік:
1.Екі дауыстының, үнді мен дауыстының арасында келген
б
дыбысы
екі еріннің сәл жуысуы арқылы айтылады. Мысалы:
ебедейсіз – ебедейсіз,
сабақ – сабақ, қабаған – қабаған, абай бол – абай бол, әбігер болу – әбігер
болұу, тәпбие - тәрбійе, табақ - табақ, жаз бойы - жаз бойұ.(34 бет)

жүктеу 2,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 114 115 116 117 118 119 120 121 ... 152