Гүлсім Оразалықызы Нұртас Оңдасынов туралы естеліктер

Қазақстанның құрметті журналисі

- Расы керек, Нұрекеңмен бірге біздің облысқа жаңару, өзгеше өмір келді. Жайбарақат жүріп жатқан тіршілігімізге жаңаша түр әкелді. Жастардың өнерге, оқу білімге деген құштарлығы артты. Не керек, ол қоғамның қозғаушы күші болды.

Жері тұзды, ештеңе өспейді деп жүрген жалқау қазақтарға бау-бақша өсіртпеді ме?!

Бұрын қалалықтар айран-сүт дегеннің не екенін білмейтін, ал, Нұрекең дүкендерді онымен толтыртты.

Қолайсыз жерде отырған балықшы ауылдарын көшіріп, тұрмыстарын түзеді.

Ал, Нұрекеңнің менің өмірімде алатын орны зор. Оны айтпасам азаматтығыма сын.

Бір күні мені ол өзіне шақырды. Ол кісі атыңды атамай «балам» деп сөйлейтіні болатын, сол әдетімен маған: «Балам, сені мен Петровскі зауытына партком хатшысы етіп жібергелі отырмын, жұмысшы ортасы мықты болады, көп нәрсені үйренесің, қысқасы, жұмысшы қазанында қайнайсың. Бірақ байқа, жұмысшы деген ешкімнен сескенбейді, турасын айтады», - деді. Келістім.

Бұл зауыт соғыс жылдарында Ресейден көшіп келген болатын. Мұнай өндірісіне қажетті құрал-саймандар мен маторларды жөндейді.

Содан жарты жыл өткен соң мені қайыра шақырды. Тағы да: «Балам, жоспар не болып жатыр? Қаладағы жалғыз зауыт, облыстағы бар мұнай кәсіпшілігі сендерге қарап отыр, сондықтан жоспарға тиянақты болмасаңдар болмайды», - деді. Ол кісінің ауызша айтқаны қаулы-қарарлардан, бұйрықтардан да мықты болатын. Сол кезде біраз қиындықтар туып тұрған-ды, соны айттым. Қолдау, көмек көрсетті, қиындықты жеңдік. Жоспарды ай сайын орындайтын болдық, оған қуанып, рахметін айтты.

Бір күні өзіне тағы да шақырып: «Сені қалалық Кеңеске орынбасар еткелі отырмын, қалай қарайсың?», - деді. Мен: «Жалақысы аз, отбасым үлкен», – деп едім, «Кемін толтырып береміз, бар», – деді. Ол жерде біраз жылдар қызмет істедім.

Нұрекеңмен талай іс сапарға бірге шықтым, көп әңгімесін тыңдадым. Ісінде де, сөзінде де даналығы көп адам еді. Өз өмірімде біраз бастықпен қызметтес болдым ғой, бірақ олардың бәрі бір төбе де, Нұрекең бір төбе. Басқалар қолдарындағы билігімен басқарса, Оңдасынов бойындағы парасатымен басқарған адам. Ел билеген адам солай болуы керек деп ойлаймын.

Ол әуелі өзіне, сосын халқына барынша адал болған адам. Бүгінгі бастықтардың үлгі алатын жері осы ...».

Қазақстанға еңбегі сіңген мұнайшы,

жазушы.
ҰЛЫ ҰСТАЗ
-... Менің өз басымда шын ұстаз санап, табынып өткен адамдарым көп емес. Солардың бірі, дәлірек айтсам бірегейі—Нұртас Дәндібайұлы Оңдасынов.

Ол жалғыз мен емес бүкіл Қазақстан халқына ұстаздық еткен адам. Нұрекеңнің нақты іскерлікке құрылған жұмыс стилінен көп нәрсені үйренуге болады. Біз ол кісіні өзімізге ұстаз санадық, ел басқарудағы іс-тәсілінен, әрекетінен көп нәрсені үйрендік. Соның бірін әігімелеп берейін.

Обкомның пленумы, активтерінде өндіріс басшылары жұмыстағы кемшіліктерін техникалық жабдықтардың жетіспейтіндігімен дәлелдеп, жабдықтау мекемелерінің атына сын айтып, олардың басшыларына айыптап жататын. Сондай бір жиыннан кейін Нұрекең Совнархоз Төрағасы Сафи Өтебаевқа жабдықтау тресінің бастығы С.Г.Финкельштейннің есебін тыңдауға тапсырды және сол отырысқа өзі қатысатын болды.

Залда отырған тыңдаушылар үнемі Финкельштейннің үстінен сын айтып жүретін мұнай кәсіпшілігі директорлары.

Финкельштейн тәжірибелі адам ғой, есебін тек нақты цифрларға құрды.

• 
  Ең үлкен Қаратон кәсіпшілігінің директоры К.Х.Огай жаңа насос-компрессор трубасы жетпейді деп сын айтты. Мынау соның осы жылғы берген сұранысы, - деп, бір жапырақ қағазды Оңдасыновтың алдына қойды да, әрі қарай – біз оның үстіне 20 пайыз қосып артығымен алдырдық. Мынау біздің Қаратонға жіберген трубамыз. Ал қалғаны базада жатыр. Өздері алмайды.., - деді.
  

Осылай Нұрекең бірімізге-бірімізді, өтірік пен шындықты беттестірді де, «қырам-жоям» деп кейбіреулердей сұқ саусағын шошайтпай-ақ, бір сөз айтпастан, дәйегі жоқ сыншыларды мақтамен бауыздап, байлап салды.

Енді экзекуацияның болмайтынын түсінген жігіттер бастарын көтеріп, бойларын жазып, «уф» деп, демдерін бір алды. Ендігәрі дерексіз сын айтпасқа ант бергендей күйде еді бәрі де.

Сөйтіп, Нұрекең «сынның нақтылығы» деген тақырыпта осындай сабақ берген бізге.

Міне, жақсыдан жақсы сөз, іс қалады десе, Оңдасынов артында да осындай өнеге, үлгі, тәлім алатын әңгімелер ел аузында көп...
***

...1960-шы жылдардың басы Маңғыстаудан мұнай іздеу жұмыстарының шешуші кезеңі болды.1957-ші жылы құрылған мұнай барлау тресінің терең бұрғылау жұмыстары нәтиже бермей, Мәскеудің Маңғыстауға артқан сенімі азая бастаған кез еді. Енді тез арада мұнай табылмаса бар назарын Батсы –Сібір мұнай барлаушыларына аударуға бет алған.

Егер май шығып жатса Одақ үшін әрине, Маңғыстауды игеру жеңілдеу және тиімдірек. Сондықтан әлі күдер үзе қоймаған.

1959 жылы мамыр айында Нұрекең барлаушыларды жинап алып, « не істеу керек» екенін анықтау мақсатында үлкен кеңес ашты.

Оған Республикалық Геология –барлау Министірі Шахмардан Есенов, Батыс-Қазақстан Геология басқармасының бастығы Евгений Иванов, Гурьевтегі мұнай барлау ғылыми-зерттеу институтының директоры Сәкен Шақабаев, «Совнархоз» төрағасы Сафи Өтебаев, Ембі мұнай бірлестігінің бастығы Досмұқамбетов, белгілі геологтар Имашев, Өзбекқалиев және Мәскеудегі осы бағытта жұмыс жасап жатқан ғалымдар мен ірі мамандар қатысты.

Мақсат—тезірек Маңғыстау мұнайын ашып көзге көрсету. Сонда ғана Батыс-Сібірмен бәсекеге түсуге мүмкіндік бар.

Мәжіліс қортындысында терең бұрғылау қондырғыларын Жетібай, Өзен алаңдарына аудару ұйғарылды.

Алдында Өзенде жеңіл бұрғылау крелиус станогі жоғарғы қабаттарда газ бар екенін анықтаған. Газ бар жерде мұнай да болуы керек. Тіпті Н.Имашев сияқты геологтар «сол жерден мұнай шықпаса мен басыммен жауап берем» деп сендірді. Мәжіліс сондай қаулы алды. Бұл 1961-ші жылдың күзінде болған әңгіме. Мен сол кезде обкомның өндіріс бөлімі меңгерушісәі болатынмын.

Мені мен Е.Ивановты ертемен Нұртас Оңдасынов өзіне шақырып алып, бұл үлкен шаруаны неден бастау керек екенін талқыға салды.

Біз тезірек қондырғыларды жаңа алаңға көшіріп, бұрғылауды дереу бастау керек» деп жауап бердік.

Нұрекең әдеттегідей сабырмен тыңдап алып, біраз ойланып отырғаннан кейін: «сол маңызды жұмысты ойдағыдай орындайтын кімдерің бар?»- деп сұрақ қойды. Біз бұрынғы істеп жүрген жігіттерді атап едік, оған Нұрекең қанағаттанбады. Ойланыңдар» -деп, қоя берді.

Ертеңіне демалыс күні болатын, Нұрекең маған «Сағындықовты шақыр» деп, тәртіп берді.

Рахымжан Сағындықов Қазақстан мұнай өндірісін қолдан құрғандардың бірі, бұл саладағы үлкен маман, ірі өндіріс басшысы, қазір Батыс-Қазақстан геология басқармасында бастықтың орынбасары болып істейтін. Рекең «не жөнінде?» деп еді, мен «Маңғыстаудағы мұнай барлау жұмысы жөнінде болар» дедім. Анығын өзім де білмейтін едім.

Нұрекең Рекеңді жылы қабылдады. Алдындағы мен берген анкетама қарап отырып « құрдас кекенбіз ғой» деп қойды. Екеуінің де туған жылдары –1904 жыл. Шалдардың әңгімесі жарасты, арасында әзілдесіп те алады. Бұндай бейресіми жағдайда Нұрекеңді сирек көретінбіз.

Біраздан кейін әңгіменің тоқ етеріне көшті.

--Қазір облыс үшін ең маңызды мәселе—Маңғыстауда мол мұнай қоры бар екенін дәлелдеу. Сол мақсатта, Жетібай, Өзен алаңдарын барлауға екі экспедиция құрылып жатқанын білесің. Осындай түйінді шаруаны тындыруға сенімді кісі іздегенде есіме өзің түстің,- деп, Сағындықовқа сынай қарап алды да әңгімесін жалғады-- әлгі екі экспедицияның біріне өзің барып, Маңғыстау мұнайының көзін ашып берсең үлкен іс тындырған болар едің. Еңбегің тиісті бағасын алады деп сендіремін.

--Нұреке-ау, Сіз солай ұйғарсаңыз, солай болады да қояды,-деп, Рекең оп-оңай келісім бере қойды.

Сырт көзбен қарағанда мынадай үлкен бастықтың анадай кіші жұмысқа бара қойғаны таңданарлық жағдай.

Нұрекең сөз арасында «или Гурьев в крестах, или голова в кустах» деп қойды. (Мен айтылған күйінде беріп отырмын).

Артынан ойлап қарасам, еңбек жолын осылай нәтижелі қортындылау керек дегені екен. Рекең марапатқа кенде емес.Ленин орденінен бастап, Кеңес Үкіметінде бар награданың бәрі осы кісінің кеудесінде. Жетпейтіні тек Еңбек Ері атағы. Сірә, екеуінің үнсіз түсініскені сол жөнінде болса керек.

Өкінішке орай, олардың бұл жоспары орындалмады.

Келесі, 1962 жылы, Сталиннің кадірі деді ме, кезінде Өзбекстанға үш ауданды бермегені үшін алакөз болып жүргендіктен бе, әйтеуір, Хрущев соңынан қалмай жүріп Оңдасыновты зейнеткерлікке жасы толмаса да, 58 жасында шығарып жіберді.Қалған жас бастықтар Рекеңе (Сағындықовқа) бұрынғыдай кеңістік бермеді.Сәл нәрсені ілік қылып аяқтан шалды да тұрды.Оларға істің алға басқаны емес, өздеріне жалбақтап бағынғаны керек болды.

Оған көнбеген Сағындықов құрдасының артынан зейнеткерлікке шығып кетті.

Бір ғажабы- екеуі де басқа жұмысқа бармады. Уақталмады. «Емен майыспайды, тік тұрып құлайды»-екі азаматтың әрекеті дәл сондай болды.Әрине, олар әлі де он-он бес жыл жұмыс істеулеріне болатын еді, соған ылайық та болатын.Бірақ, өздері кеткенмен арттарында істері қалды.

Көп ұзамай Жетібайда Сағындықов бастап қаздырған №9-шы скважинадан мұнай фонтаны атқылады. Сөйтіп, көптен күткен Маңғыстау мұнайының қайнар көзі ашылды.Сол жылы Өзен кен орнында мол мұнай қабаттар жатқаны бүкіл әлемге паш етілді.Бұл кезде Батыс-Сібір мұнай кен орындары ашылғанмен олардың игеруі әлі шешіле қоймаған ды.

Енді Үкімет назары Маңғыстауға ауды.Тағдырдың таңдауымен әлгі ағаларымның үлгермей кеткен істерін жалғастыру менің үлесіме тиді.

1963-ші жылы партиялық жолдама алып, Маңғыстау мұнайын тезірек игеру жұмысына араласып кеттім. Бір жылдың ішінде мұнай қорының мөлшерін анықтап,Үкімет тарапынан бекіттіріп, 1964-ші жылы жаңа ашылған Өзен мұнай өндіру басқармасына басшылық еттім.

Маңғыстау түбегі еліміздің үлкен индустриялық орталығына айналды. Қазір Жаңа Өзенде жүз мыңға жуық халық тұрады. Қазіргі ұрпақ осы үлкен істің басында мемлекет қайраткері, нағыз халқының қамын ойлаған Нұртас Оңдасыновтай аға ұрпақ ардагерлердің ерен еңбегі жатқанын білуі керек.

Жақсының өзі өлгенмен ісін өлтірмеуіміз керек, жас жеткіншек санасына ұялату біз секілді аға ұрпақтың парызы болмақ».
ТҰРАРБЕК ИГІЛІКОВ,

Гурьев облыстық партия комитеті

ұйымдастыру бөлімінің нұсқаушысы
ШЫНДЫҚҚА АЙНАЛҒАН АҢЫЗ
-Мен Нұртас Оңдасыновтың іскер басшы, ұтқыр ұйымдастырушы екенін жыға 1959 жылы білдім. Ол кезде мен Гурьев облыстық партия комитетінде ұйымдастыру бөлімінің нұсқаушысы болып істейтінмін. Ол кісінің жұмысты қалай ұйымдастыратынын, басқаратынын көзімізбен көрдік. Кейбір бастықтардай айғайлап-ұйғайлап берекені кетірмейтін, тапсырманы байыппен түсіндіретін. Ал, егер түсінбей қалып жатсаң, ренжімей байыппен қайыра баяндайтын. Берген тапсырмасын аяқсыз қалдырмайтын, сұрап отыратын. Қайсыбір мәселені де асығыс шешкен емес.

Гурьев облысына басшы болып Нұртас Оңдасыновтың келуі күрделі оқиға болды. Бұрын Қазақстанды басқарған адамның облысқа келуі қуантты. Мешеу, экономикасы артта жатқан облысты көтеретін болды деп көбісі, әсіресе, халық үміт күтті. Келе салысымен ол кісі бүкіл облысты түгел аралап шықты. Жетістігі мен кемшілігін өз көзімен көрді. Жасыратыны жоқ, ол кезде облыста қордаланып қалған проблема көп еді. Танысып, жай-жапсарды біліп алған соң сол проблемаларды біртіндеп шеше бастады.

Қатты қолға алғаны мұнай өндірісі болды. Менің есімде, бірде мұнай мәселесіне байланысты партияның пленумы болды. Сонда Оңдасынов Гурьевте мұнайдың үлкен болашағы бар екенін, ғалымдардың нақтылы дәлелдерін келтіре отырып баяндама жасады. Негізі Оңдасынов бос сөзге, сөзуарлыққа әуес болмайтын. Не айтса да дәлелмен, мысалмен сөйлейтін. «Өндірісті дамытсақ халықтың тұрмысы күрт жақсарады» дегенді жиі айтатын. Сондықтан да ол келе мұнайды іздеу мен бұрғылауға көңіл бөліп, қолға алған.

Оның басшылығымен 1959 жылы Гурьевте мұнай тақырыбына байланысты ғылыми-техникалық конференция өтті, өзіміз соның ұйымдастыру шараларының басы-қасында жүрдік. Оңдасынов баяндама жасады. Баяндаманың маңызды болғаны соншалық осыдан кейін ғалымдардың көзқарасы Маңғыстау мұнайына күрт өзгерді. Артынша Гурьевтен мұнай мен газ проблемасымен айналысатын Геология және геофизика ғылыми зерттеу институты ашылды.

Оңдасыновтың келуімен Маңғыстауда мұнай іздеушілер, бұрғылаушылар бұрынғыдан төрт-бес есеге көбейіп, даланың келбеті өзгерді, жаңа қалашықтар пайда болды. Мұнайшы, бұрғышы, инженер, геолог мамандығына қызығушылар саны артты. Көп жасты Мәскеу, Ленинградқа оқуға жіберді.

Өндірістің өсуіне байланысты «Манғышлакнефтегазразведка» тресі құрылды. Бұл облыс орталығынан тым алшақта жатқан Маңғыстау мұнайын іздеуге мол мүмкіндік жасады.

Бірде Оңдасынов Маңғыстауды аралап, ауданда актив өткізіп тұрып, мұнайдың мол қоры барын баяндай келе: «Коммунизм – Маңғыстаудан басталады!» - деді. Көпшілік ду қол соқты. Ел бұл сөзге көп сенім артты. Кейіннен бұл сөз маңғыстаулықтар арасында аңыздай болып айтылып жүрді. Шынында да, сол аңыз бүгінде шындыққа айналған жоқ па?! Оның көрегендігіне риза боламын өз басым. Және бүгінгі мол мұнайдың басы сол жылдардың ізденісі мен бастамаларында, Оңдасынов басшылығында деп түсінемін.

Атырау, шілде, 2006 ж.
РАМАЗАН ЕРУБАЕВ,

Гурьев облысы Жоспарлау

комиссиясының төрағасы

МҰНАЙШЫҒА ҚАМҚОРЛЫҚ
Оңдасынов облыстың кең салалы шаруашылығын бірден қолға алды, көптеген шараларды іске асырды. Соның ішінде мұнайға зор көңіл бөлді, бүгінгі мол мұнайдың негізі сол жылдарда қаланған деп айтуға әбден болады. Бұл жөнінде сол кездің баспа беттерінде мағлұматтар көп.

Өзімнің және бір білерім, Оңдасынов жастардың білім алуына көп көңіл бөлді. Сол кездің сирек мамандығы: мұнайшы, инженер, технолог және мұғалім, дәрігер мамандықтарына облыс жолдамасымен талай баланы жоғары оқу орнына жібергенін біз білеміз. Мен ол кезде облыстық оқу басқармасында жоспарлау және қаражат бөлу бөлімін меңгердім.

Облыста мұнайдың көздері ашылып, өндіріс күрт дами бастады. Қала, аудан орталықтарынан шалғайда жатқан мұнайшылар балаларын оқыту қиынға түсті. Сол кезде баланың саны аз бастауыш мектептер жабылсын деген Үкімет қаулысы шықты. Ол қаулыны орындайтын болсақ, бар барлаушы мен мұнайшының балалары ата-анасынан ұзақта, мектеп-интернатта оқуы керек болды. Бұл көбіне ұнаған жоқ. Онсыз да аз кадр—мұнайшы, барлаушылардың тұрақтамауына әкелді. Осы тұста Оңдасынов Үкімет қаулысын бұзды...

Өз қызметімізге байланысты жыл сайын, жылдың басында облыста қанша мектеп, клас, онда қанша бала оқиды дегеннің мәліметін жинақтап, облыстық атқару комитетінде есеп береміз. Ол кезде төраға Нұртас Оңдасынов болатын. Есеп беруге Облыстық Оқу бөлім бастығы және мен қатысамын. Жоспарды талдап отырып, бірде бізге: «Қисынын келтіріп мұнайшылар балалары оқитын бастауыш мектептерді жаппаңдар, балаларына жағдай жасамасақ жапан түзде олар тұра ма... Министрмен өзім сөйлесемін», - деді. Үкіметтің артық ақшасы шығып жатса да Оңдасынов мұнайшылар үшін, бала саны толмаса да бастауыш мектептерді жапқызбады. Бұл адам жағдайын, бала болашағын ойлағандық емес пе?!

Республикада 1956 жылдан бастап мектеп-интернаттар ашуды қолға алды. Алғаш Гурьевте, сосын бір жылдан кейін Жылой ауданында, Маңғыстау ауданында... ашыла бастады. Осы интернаттардың жабдықталуына Оңдасынов көп көңіл бөлді. Мұнда негізінен малшы мен мұнайшылар балалары оқыды. Осындай мәселелерді шешу арқылы мұнайшылар тұрақтанды.

Айта кететін бір нәрсе – Оңдасынов бастамасымен облыста «спутник» мектептер көбейді. Мемлекеттік мектептер қасынан колхоздарға, кәсіпшіліктер мен өндіріс орындарына жаңа мектептер салып беруді талап етті, ол жақсы нәтижесін берді. Көптеген мектептер соның арқасында жаңарып, жақсарып қалды. Тағы бір бастамасы, елді мекендерді, аудан, қаланы көгалдандыру мен ағаш отырғызуды қолға алды. Қазіргі Атыраудағы зәулім ағаштар – Оңдасынов отырғызған ағаштар...».