ЖАСТЫЃ
ЖАСТЫЃ
ЖАСТЫЃ
ЖАСТЫЃ
ЖАСТЫЃ
ЗI КЕШ
ЗI КЕШ
ЗI КЕШ
ЗI КЕШ
ЗI КЕШ
БОЛАДЫ
БОЛАДЫ
БОЛАДЫ
БОЛАДЫ
БОЛАДЫ
3
Аударѕан – Кенжехан IСЛЌМЖАНЏЛЫ
Жалѕасы. Басы №26, №28 2017 жылѕы сандарда.
СЌБИДIЃ БТЕН АДАМДАР
АРАСЫНДАЅЫ
ТОСЫРЋАУШЫЛЫЅЫ – БЕЙНЕНI
ТАНУ ЋАБIЛЕТIНIЃ
ДАМЫП ЖАТЋАНДЫЅЫНЫЃ
ДЌЛЕЛI
Мен %з кiтабымда “бейне” с%зiн %зiмше
ћолданудыѓ ерекшелiгiн тљсiндiргiм келедi.
“Бейне” сзi кп жаѕдайда “нобай”,
“бейне ћџрылымы”, “љлгi” маѕынасында
ћолданылады. Мен бџл сздi кеѓ, бiраћ,
арнайы маѕынасында, бала миы соныѓ
кмегiмен аћпаратты танып, ћабылдай
алатын ойлану процесiн бейнелейтiн мќн-
де ћолдануды џсынамын. Ересек адам
аћпаратты ћабылдауда логикалыћ ћисын-
ды ойѕа жљгiнетiн болса, бала табан
астында бейне туѕызатын ерекше ћабiлетiн,
зiнiѓ iшкi тљйсiгiн пайдаланады:
ересектердiѓ ойлау жљйесi балаларѕа ћол
жетiмсiз, олар оѕан кешiрек келедi.
Мџндай ерте оянатын таным ћызметiнiѓ
еѓ айћын крiнiсi – сќбилердiѓ адам
келбетiн ажырата бiлу ћабiлетi. Балалар
ауруханасында крген бiр сќби менiѓ
есiмде ерекше саћталып ћалды. Ол бiр
жастан жаѓа асћан кезiнiѓ зiнде елуден
астам адамныѓ бет-ќлпетiн ажырата алады
деп айтып жљрдi. Тiптi, ол адамдарды ажы-
ратып танып ћана ћоймай, оларѕа зiнше
“бљркеншiк” ат та бередi екен. “50 адам”
деген санныѓ зi кљмќн туѕызуы мљмкiн,
йткенi, ересек адамдардыѓ зiне бiр
жылдыѓ iшiнде елу адамныѓ тљр-тљсiн есте
саћтау ћиындыћ келтiредi. Барлыћ жаћын
таныстарыѓыздыѓ тљр-тљсiн наћтылап
жазып крiѓiздершi, содан соѓ байћап
ћараѓыздар, сiздер бет-бейнелердi бiр-
бiрiнен саралап ажырата алар ма
екенсiздер.
Балалардыѓ таным ћабiлетi џялшаћтыћ
сезiмi оянѕан кезде, шамамен бiр жарым
жаста айћындалады. Кiшкентай басымен
ол бтен адамдардан таныс адамдарын,
мќселен, ќке-шешесiн жете ажырата алады
жќне онысын аныћ байћатады.
БЉГIНГI ТЌРБИЕ“ЋАТАЛДЫЋ” ПЕН
“ЕРКIНЕ ЖIБЕРУ”КЕЗЕЃДЕРIНIЃ
ОРНЫН АУЫСТЫРЫП
АЛЅАНДЫЋТАН
ЉЛКЕН ЋАТЕЛIККЕ ЏРЫНЫП ОТЫР
Тiптi, ќсiресе, ћазiргi “прогрессивтi”
деген педагогтар мен психологтардыѓ %зi
баланы сќби кезiнен саналы тљрде оћытуды
дџрыс деп санамайды. Олардыѓ ойлауынша,
балаѕа ќдеттен тыс мол аћпарат беру оныѓ
жљйкесiне салмаћ тљсiредi, сондыћтан оѕан
%з бетiнше не iстегiсi келсе, соѕан ерiк беру
ќлдећайда табиѕи болып саналады. Тiптi,
кейбiреулер бџл жастаѕы баланыѓ %те
%зiмшiл жќне барлыѕын %з ризалыѕы љшiн
жасайтындыѕына кќмiл сенедi.
Сондыћтан да осы идеяныѓ ыћпалындаѕы
ќлемдегi кптеген ата-аналар саналы тљрде
баланы “еркiне ћою” џстанымын берiк
тџтады.
Ал дќл сол ата-аналар баласы балабаћ-
шаѕа немесе мектепке барѕан сќтте, ол
џстанымнан кiлт айнып, бљлдiршiнге ќлде-
ненi љйретуде табан астынан “ћатал” болып
шыѕа келедi. Себепсiзден-себепсiз “мейi-
рiмдi” аналар “ћатыгезге” айналып кетедi.
Дегенмен, байыптап ћарасаѓыз,
жоѕарыда баяндалѕандардыѓ барлыѕы,
шындыѕында, керiсiнше болуы тиiс.
Баланыѓ дќп алѕашћы жылдарында оѕан
ћаталдау, ќрi мейiрiмдi болѕан жн, ал
жетiлiп есейе бастаѕанда, оныѓ ћалауымен
санасып, жеке “менiне” сыйластыћпен
ћарау керек. Наћтыраћ айтћанда, ата-
ананыѓ ыћпалы балабаћшаѕа дейiн тоћы-
рауы тиiс. Сќби кезiнде тќрбиесiне
белсендi араласпау, ал есейген шаѕында
балаѕа ћысым крсету оныѓ талантын
т џ н ш ы ћ т ы р ы п , i ш к i ћ а р с ы л ы ѕ ы н
кљшейтедi.
2. КIШКЕНТАЙ
НЌРЕСТЕ НЕ IСТЕЙ АЛАДЫ?
ЕРЕСЕКТЕРДIЃ “ЋИЫН” ЖЌНЕ
“ЖЕЃIЛ” ДЕГЕН ЏЅЫМ-ТЉСIНIГI
БАЛАЛАРЅА ЖАРАМАЙДЫ
Бiз, ересектер, “Мына кiтап балалардыѓ
џѕымына %те ауыр немесе классикалыћ
музыканы олар жетiк баѕалай алмайды”
деген сияћты кесiмдi тџжырымдарды батыл
бекiте беремiз. Ал осындай тџжырымдарды
ћандай негiзге сљйенiп айтамыз? Ненiѓ “ћи-
ын”, ненiѓ “оѓай” екенiн толыћ тљйсiне
ћоймаѕан сќбиге – аѕылшын тiлi ме, жапон
тiлi ме, дыбыстыћ љйлесiмi бiртектес
естiлетiн балалар ќнi ме, Бахтыѓ музыкасы
ма? – бќрi бiрдей жаѓа аћпарат болып
саналмай ма?
Демек, сезiм негiзiнде жасалатын
ћорытынды бiлiмге тќуелдi емес, керiсiнше,
бiлiм сезiмге кедергi жасауы мљмкiн.
Бќлкiм, атаћты картинаныѓ алдында тџрып
талайлар: “ћандай ѕажап” деп тамсанѕан
шыѕар, ал шын мќнiнде ол ешћандай ќсер
туѕызбайды, оныѓ “тамашалыѕы” сурет-
шiнiѓ даѓћы мен картинаныѓ ћџнында
болуы мљмкiн. Ал сќби болса, ќрћашан
кiршiксiз таза, адал, ћандай зат болсын,
ћџбылыс болсын, зiн ћызыћтырса, оѕан
ћџлай берiледi.
БЉЛДIРШIНГЕ “ТОЅЫЗДАН” ГРI,
“КГЕРШIН” ДЕГЕНДI ЕСКЕ САЋТАУ
ЌЛДЕЋАЙДА ЖЕЃIЛ
Менiѓ есiме к%птен берi к%рмеген екi
жасар немеремнiѓ ћонаћћа келген сќтiндегi
бiр оћиѕа оралып отыр. Ол терезеге ћарап
тџрып, маѕан неон жарнамаларын к%рсетiп,
маћтанышпен: “Хитачи”, ал мынау
алады, олардыѓ iшiнде ересектердiѓ здерi
ќреѓ ажырататын Монѕолия, Панама,
Ливан сияћты мемлекеттер бар. Бџл мысал,
балаларда ересектерде ќлдећашан жоѕалѕан
тамаша ћасиеттiѓ бар екендiгiн танытады.
Бала, бейне арћылы танитын тамаша
ћасиетке ие, оныѓ талдау арћылы танумен
ешћандай ћатысы жоћ, оѕан бала кешiрек
келедi. Бџл гипотезаны дќлелдейтiн ай-
шыћты мысал – сќбидiѓ з анасыныѓ бет-
ќлпетiн ажырата бiлу ћабiлетi. Сќбилердiѓ
барлыѕы бтен адам ћолына алѕанда
жатырћап жылай бастайды, ал анасыныѓ
ћолына барѕанда жџбанып, кљлiмдеп кетедi.
Исао Ишии мырза бiздiѓ Ерте дамыту
ассоциациясында эксперимент ретiнде
ћытай жазуы бойынша дќрiс берiп жљрдi.
Љш жастаѕы сќбилер “кгершiн”, “керiк”
деген сияћты те кљрделi иероглифтердi
жадына жеѓiл саћтай алатын болып шыћ-
ты. Мќселе мынада, адамныѓ бет-
ќлпетiндегi болымсыз згерiстердi
ешћандай ћиындыћсыз естерiне саћтайтын
балалар љшiн – ћытай иероглифтерi бџйым
болѕан емес. “Тоѕыз” деген сияћты
абстрактiлi сздерден грi, олар наћты бiр
бейненi бiлдiретiн “керiк”, тоты ћџс”,
“тљлкi” тќрiздi сздердi, ћанша кљрделiлiгiне
ћарамай, естерiне жеѓiл тџтып ћалады.
Сондыћтан бала ересек адамды картада
жеѓiл џтып жатса, таѓћалудыѓ ћажетi жоћ.
Егер, ересектер мекендi, мерзiмдi, сурет пен
санды есiне саналы тљрде саћтайтын болса,
ал бала, оларды бейнелi жадпен еске саћтау
ћабiлетiне ие.
БАЛА АРИФМЕТИКАДАН ГРI,
АЛГЕБРАНЫ ЖЕЃIЛ ТЉСIНЕДI
Математиканыѓ еѓ iргелi идеясыныѓ
бiрi – ћатарлар теориясы. Алдымен сандар
џѕымын, содан соѓ геометрия мен алгебраны
игерген ересектер оны тљсiне алмайды. Ал
бала болатын болса, ћатарлар теориясы мен
к%пшiлiк теориясын оѓай тљсiнедi.
Математиканы оћыту жнiндегi ТЕТ-
тiѓ мойындалѕан беделдi оћытушысы
Ришени Феликс ханымныѓ џйѕарымынша,
баланы математикаѕа кез-келген жаста
љйретуге болады.
“Ћатар” немесе “кпшiлiк”
– жалпы-
лама сипаттаѕы заттардыѓ жай ѕана жиын-
тыѕы. Балалар онымен кубикпен ойнай
бастаѕанда-аћ танысады. Ол кубиктердi
пiшiнiне ћарап ажыратып: тртбџрыш па,
љшбџрыш па, т.б. бiрiнен соѓ бiрiн ала
бередi. Ол осы жастыѓ зiнде-аћ, ќрбiр
кубик
– “ћатардыѓ” элементi жќне
жинаћталѕан кубиктердiѓ
– бiр ћатар
болатынын, ал љшбџрыштардыѓ олардан
згешелеу екендiгiн жаћсы тљсiнедi.
Заттарды белгiлi бiр сипаттарына ћарай
топтастыру мљмкiндiгi жнiндегi осындай
ћарапайым идея ћатарлар теориясыныѓ
негiзiн ћалайтын басты џстаным болып
табылады. Балаѕа арифметиканыѓ кљрделi,
астарлы логикасынан грi, ћарапайым,
логикалыћ ћисынды кпшiлiк теориясын
тљсiну ќлдећайда табиѕи болып табылады.
Демек, менiѓ кќмiл сенiмiм бойынша,
“арифметика ћарапайым, ал алгебра ћиын”,
– деген дќстљрлi џѕым-тљсiнiк – ересектердiѓ
балалардыѓ мљмкiндiгi туралы таѕы бiр
адасуы. Бала миы алгебраны игерудiѓ
бастамасы болып табылатын кпшiлiк
теориясыныѓ ћисынын те жеѓiл ћабылдай
алады.
Мiне, арифметикалыћ есептiѓ мысалы:
“Зообаћта барлыѕы 8 жануар, тырналардыѓ
санын x деп белгiлейiк, ал тасбаћалардыѓ
санын y. Олай болса, x+y =8, ал
2x+4y=20. Есептеймiз, x+2y=10, яѕни, x=8-
y-10-2y; Демек, y=2. Нќтижесiнде 2
тасбаћа, 6 тырна болып шыѕады.
Ал кќнеки, “тасбаћа” мен “тырнаныѓ”
мќселесiн арифметикамен шешiп крейiк.
Егер барлыћ жануарды тасбаћалар деп
есептесек, онда олардыѓ 32 аяѕы бар болып
шыѕады. Ал есеп бойынша 20 деп берiлiп
отыр, яѕни, 12 аяћ артыћ. Олай болатын
себебi, бiз жануарларды тек тасбаћа деп
есептедiк, ал оларда трттен аяћ бар.
Шындыѕына келгенде, жануарлардыѓ
бiразы тырналар, оларда екi-аћ аяћ бар.
Сондыћтан артыћ 12 аяћ тырналардыкi,
12-нi екiге блсек, 6 тырна болып шыѕады.
Ал ендi жануарлардыѓ жалпы саны 8-ден
6-ны шегерсек, тасбаћалардыѓ саны
шыѕады.
Ал ендi, алдымызда белгiсiз сандардыѓ
орнына x пен y-тi ћоя салып, ћисынды, тура
жауап алатын тте жол тџрѕанда, осы
есептi осындай мыжыма жолмен шыѕарып
жатудыѓ ћажетi бар ма?
Алгебралыћ шешiмдi бiрден игеру ћиын
болѕанмен, алѕашћы кзге ћиын болып
крiнетiн алгебраныѓ логикалыћ ћисын-
дарын тљсiну ќлдећайда жеѓiл.
УЫЗ ТЌРБИЕГЕ
16 наурыз 2017 жыл.
№32-33 (5382)
www.almaty-akshamy.kz
11
ТАЃСЫЋ ТАЋЫРЫП
“Тошиба”, – дедi. Мен оныѓ шешесiнен
ћытай иероглифтерiнiѓ ћарiптерiн ћашан
оћыѕанын сџрадым, шындыѕында, ол “Хи-
тачи”, “Тошиба” деп ћытайша оћымаѕан
екен, оларды сауда маркаларыныѓ бейнесi
ретiнде есiнде саћтап, ажырата алѕан.
Маѕан, “сљйкiмдi, аћымаћ ата” ретiнде бќрi
мазаћтай ћарады, менiѓше, мџндай жаѕдай
ќркiмнiѓ басында болады.
Мен жаћында Фуджисавадаѕы 28
жастаѕы анадан хат алдым, ол апталыћћа
жарияланѕан ерте дамыту жнiндегi менiѓ
маћалаларымды оћыѕан екен. Хатынан
бiлгенiм, оныѓ 2,5 жастаѕы тџѓѕыш џлы екi
жасћа толмай тџрып автомобильдердiѓ
маркаларын естерiне саћтай бастапты.
Тiптi, бiрер айдан соѓ 40-тан астам жа-
пондыћ жќне шетелдiк автомобильдердiѓ
маркаларын оп-оѓай атайтын болѕан. Ал
одан сќл ертерек кезiнде, бќлкiм, “Экспо
70-тiѓ” телебаѕдарламасыныѓ ќсерiнен
болу керек, ќртљрлi елдердiѓ жалауларын
есiне саћтай бастаѕан, ћазiр 30-дан астам
елдiѓ туларын наћты танып, атын атай
