Газет 988 жылдыѓ шiлдесiнен бастап шыѕады №32-33 (5382), 16 наурыз, бейсенбi, 2017 жыл

16 наурыз 2017 жыл.

№32-33 (5382)

www.almaty-akshamy.kz

7

АЛАШ  АЙЫМДАРЫ

Кљркiреген батырдыѓ Мiржаћыпћа деген

ћџрметi Гљлнар апамызѕа жылы кѓiлiмен,

ќкесi туралы деректер жинауына, келешекке

љлкен љмiтпен ћарауына сабаћтасыпты.

Кљйiнiштiѓ зоры – Алаш азаматтары

бiрiнен соѓ бiрi аћталып жатћанда, Мiр-

жаћыптыѓ аћталмауы болды. Келтiретiн

себептерi кп ћой, бiраћ, солардыѓ бiрi

Амангелдi Иманов есiмiмен байланысты

деген болжам.

1916 жылы еѓ алѕашћы ктерiлiс Торѕай

ѓiрiнде басталды, ќскерге бала беруге ћарсы

халыћты ктерiлiске бастаѕан ел азаматы,

елiмiздiѓ беткеџстар бiр арысы Ќбдiѕапар

Жанбосынџлы (ктерiлiсшiлер оны ќмiрлiк,

хандыћ дќрежесiнде џйѕарым жасаѕан), ал

оныѓ бас сардары Амангелдi болѕан.

Тарихтан белгiлi, ћазаћ даласы љшiн де, патша

билiгi љшiн де зор шыѕынѕа џшыратћан

мџндай ктерiлiстер 1917 жылѕа џласты. 1918

жылы Кеѓес љкiметiнiѓ келуiмен  Амангелдi

большевиктер жаѕына шыѕып, Торѕай уезiнiѓ

ќскери комиссариатын басћарды. Ктерiлiс-

шiлердiѓ басшысы болѕан Ќбдiѕапармен

екеуiнiѓ аралары ажырайды.

Кеѓес одаѕы кезiндегi басылымдарда

Амангелдiнi алашордашылар тљрмеде лтiрдi

деген ћаѕида џсталды. Мџныѓ астары тереѓ:

шынымен де Амангелдiнiѓ лiмiн Ќбдiѕапар

мен Алаштан крдi, аћ-ћарасын тексерген

сот зерттеулерiне уаћытына ћарай тљрлi зге-

рiстер енгiзiлiп жатты. Кбiне Амангелдiнiѓ

лiмi Алаштан келдi деп, соныѓ iшiнде,

Мiржаћып Дулатовты айыптайтын, йткенi,

бiздiѓ естуiмiз бойынша, Амангелдi зi

жатћан камераныѓ ћабырѕасына Мiр-

жаћыптыѓ атын жазып кетiптi деген «версия»

болатын. Мiржаћыптыѓ аћталмауына да осы

тљрткi болѕан сияћты. Осы жнiнде Гљлнар

апамыз Амангелдiнiѓ баласы Шќрiп

аѕамызбен кездескен сќтiн жазыпты. Сол

кездесуде кѓiлдегi тљйткiл шешiлгендей

болѕан екен. Аѕамыз ћоштасып кетерiнде

Гљлнар апамыз:

– Ќкеѓнiѓ ћџнын кiмнен алдыѓ? – деп

сџрайды. Сонда Шќрiп аѕамыз, ћазiргi

дипломатиялыћ тiлмен айтћанда, ќкесiнiѓ

!лiмiн Мiржаћыптан к!рмейтiнiн аныћтап

айтып кетiптi. Мiне, к!ѓiлдi кљптi ћылып

жљрген тљйткiл уаћытында осылай шешiлiптi.

Негiзi, ћазаћтан ќскер алуѕа деген екi

кзћарас болѕан: бiрiншiсi – тарихта белгiлi

џлт-азаттыћ ктерiлiстерге алып келген

кзћарас. Ал екiншiсi – бiздiѓ оћыѕан

зиялыларымыздыѓ кзћарасы: олар ћазаћтан

ќскер берейiк, бiраћ, олардыѓ жаѕдайын

ћадаѕалап отырайыћ деген пiкiрдi џстанды.

Бџл жаѕдайды iштен баћылау маћсатын

ћойѕан, ќрi ћазаћ «сословиясынан» ќскер

алѕанда оларѕа кптеген жеѓiлдiктер

берiлген: ћазынадан аћша, мљлiк, жер, љй

блiнген, соны бiздiѓ оћыѕан ћазаћтардыѓ да

пайдаланѕанын ћалаѕан. Патшалыћ Ресей

ћазаћтардыѓ жауынгер халыћ екенiн жаћсы

бiлген, сондыћтан, олар зiмiзге ћарсы

шыѕады деген ћауiппен ћазаћтарды сол

заманныѓ ћару-жараѕымен, жаѓа ќдiстерiмен

ћаруланѕан ќскер ћатарына тартпаѕан. Алаш

азаматтары осы жаѕынан артта ћалѕаны-

мызды алѕа тартып, ќскерге ћазаћтарды

берудi жаћтаѕан. Бџл кешегi мен бљгiнгiнi

ѕана емес, сол екеуiн сабаћтастырып,

ертеѓгiнiѓ ћамын жасау, халыћты заманына

сќйкес ояту едi.

>зiмiз џстанып келе жатћан мџсылман

дiнiнiѓ бiр љлкен ћасиетi – бiлiм алуѕа ћарсы

бiрде-бiр сзi жоћ, ал христиан дiнiнiѓ

католик iлiмiнде ертеректе кзi ашыћ,

ѕылымѕа жљйрiк жандарды теологиялыћ

келiспеушiлiк тудырды деген айыппен

жазалау љрдiсi болѕан. 1215 жылы папа

Иннокентий III ћџрѕан айрыћша шiркеу соты

ћџрылѕан, ол тарихта «Инквизиция» атымен

белгiлi, ол осы дiндi џстаушы басћа елдерге,

тiптi, Ресейге де тараѕан. Озыћ ойлы

оћымыстылардыѓ тљбiне жеткен осы баѕыт

Еуропаны керi ћарай тартты. Осы жылдары

мџсылман елдерi олардан оћ бойы озып

кеткен болатын. Мџны тљсiне бастаѕан кќрi

ћџрылыћ елдерi здерiн дiннен алыстатып,

зайырлы мемлекет болуѕа џмтылды. Соныѓ

арћасында бiлiм мен ѕылым саласы ћарыштап

дамып, бџл елдер ћазiр жаѓа технологиялар,

ѕылыми жаѓалыћтар жаѕынан кптiѓ

алдында болып отыр. Бџдан айтпаѕым, з

тiлiмiздi, дiлiмiздi жќне дiнiмiздi саћтауымыз

керек, бiраћ, озыћ елдердiѓ тќжiрибелерiнен

тыс ћалуѕа болмайды: экономикасы дамыѕан

елдерден аларымыз кп, ал оны алу љшiн

солардыѓ арасында ћоян-ћолтыћ араласып

жљруiмiз керек. Бiздiѓ арыс азаматтары-

мыздыѓ сол жылдардаѕы кзћарастары да

осыѕан љндес болѕанына шќк келтiре

алмаймыз. Ћазаћ мiрiне жаѓалыћ, жаћсы-

лыћ ќкелу жолын жан-жаћты ћарастырып

жљрген азаматтарымыз Ресей ќскерiнiѓ

ћџрамына кiрiп ћана олардыѓ жетiстiктерiн,

озат тџстарын танып, оны з елiмiздiѓ

игiлiгiне пайдалана алу мљмкiн болатынын

болжаѕан.

Ал ћазiр сол дiнiмiздiѓ консервативтiк

жаћтары бiздi ондаѕан жылдарѕа емес,

жљздеген, тiптi, мыѓдаѕан жылдарѕа шегiн-

дiретiн ћаупi бар. Дiннiѓ басты џстанымы –

пќрќнжа киiп, бет-аузын тџмшалау емес, ол

љшiн кљресу бiздi керi жылжытады.

Мџсылмандыћтыѓ ћаѕидасы – адамдарды

iзгiлiкке, бiлiмге љндеу. Ендеше, бiз де дiннiѓ

асыл жаћтарын алуымыз керек, алѕа, дамыѕан

елдердiѓ ћатарына џмтылуымыз керек.

Кезiнде басымызды бiрiктiрмей, арамызѕа

iрiткi салѕан саясаттан ћџтылдыћ, ендi бiр

жаѕадан бас, бiр жеѓнен ћол шыѕарып,

кљшiмiздi елдiѓ дамуына жџмсаѕанымыз

абзал. Ћиындыћты кп бастан кешiрген

халыћпыз, бiздiѓ џранымыз дџрыс болу

керек. Бiздiѓ арыстарымыздыѓ, асылдары-

мыздыѓ салып кеткен iзiн жоѕалтпайыћ,

«кiлтiн нер-бiлiм ашып жатћан» елдерден

љйренуден жалыћпайыћ!

зге елдiѓ хандары

керемет боп, бiздiѓ

хандар ћалайша жаман

болѕан?

60-жылдардыѓ аяћ кезiнде «Алматы»

шипажайында Сырбай Мќуленов аѕамызбен

кездестiм. Бџл кездерде басћа республи-

калардыѓ ћуѕынѕа џшыраѕан азаматтары

аћталып жатты. Ќсiресе, Буниннiѓ аты кп

аталып, шыѕармалары аздап болса да ел

арасына тарай бастаѕан. Бiз де Алашорда

туралы емiс-емiс еститiнбiз, бiраћ, олардыѓ

iшiнде аћталѕандары туралы ќѓгiме болмады.

Оћыѕан-тоћыѕандарымыз бар, бќрiнен оћып-

еститiнiмiз – орыс интеллигенциясы, бур-

жуазиялыћ интеллигенция, сонда бiздiѓ

интеллигенциямыз ћайда? Аћиыћ аћын Ѕафу

Ћайырбеков айтпаћшы: «Ќлi кљнге бiр сџраћ

– мен аѓѕарѕан, Сџрап келем аћылды

адамдардан, >зге елдiѓ хандары керемет боп,

Бiздiѓ хандар ћалайша жаман болѕан?» деген

ой бќрiмiздiѓ санамызда ћылаѓ беретiн едi.

Сонымен, екi шоћып, бiр ћарап жљрген заман

ѕой, не де болса ойдаѕы тљйткiлдi шешкiм

келiп, осы аѕамызѕа сџраѕымды ћоймаћшы

болдым.

Бiлуiмше, Сыр-аѕаныѓ љйiндегi жеѓгей

Кљлжамал Ахмет Байтџрсыновпен жаћын

туыс болып келедi. Сонысы бар ќрi зиялы

адамныѓ бiлген-тљйгенi бар ѕой деп: «Ћалай

ойлайсыз, кљндердiѓ кљнiнде осы бiздiѓ

Алаш арыстары аћталар ма екен?» деп

сџрадым. Басын шайћап тџрып: «Олар

шетiнен бiлiмдiлер, ел ћайраткерлерi. Осы

саясат, осы љкiмет тџрѕанда олардыѓ аћталуы

мљмкiн емес», – дедi. «Неге?» деген сџраѕым-

ныѓ жауабы Сыр-аѕаѓныѓ сырѕа толы

кздерi мен арћамнан ћаћћан алаћанында

ћалды. Сыр-аѕаѓ олардыѓ аћталѕанын

крмедi. Бiздiѓ арыстарымыздыѓ аћталуы да

џзаћ болды, алѕашћылары саяси тљрде

аћталѕанмен, шыѕармаларын там-тџмдап ћана

шыѕарды. Бџл бiздiѓ оћыѕан ѕџламалары-

мызды жоћћа шыѕарудыѓ бiр амалы едi.

Ћараѓѕы, мќдениетi жоћ халыћ деп крсетпек

болды, бљтiн ќлемге солай таратты да.

Осыныѓ бiр мысалын мен з басымнан

кешкен едiм.

70-жылдардыѓ бас кезiнде Германияныѓ

Лейпциг ћаласында жыл сайын дќстљрлi

тљрде (кктемде, кљзде) халыћ шаруашылы-

ѕыныѓ ќртљрлi саласы бойынша тетiн

жќрмеѓкеге Кеѓестер одаѕы атынан

Ћазаћстан делегациясыныѓ сќулет, ћџрылыс

жетiстiктерi саласы бойынша жетекшi болып

ћатысћаным бар. Бiздiѓ крменi тамашалауѕа

сол кездегi ГДР Бiртџтас Социалистiк

партиясы Орталыћ комитетiнiѓ бiрiншi

хатшысы Эрих Хонеккердiѓ зi келетiн

болыпты. Ол кезде ћызыл империяныѓ iшкi

жќне сыртћы ыћпалы, ћатаѓ баћылауы аса

ћату жљрiп тџрѕан кезi ѕой. Ќр ћадамыѓды

санап жљрiп, ќр сзiѓдi лшеп сйлейтiн

уаћыт. Салтанатты рќсiмдi тамашалаудан бiр

кљн бџрын, арнайы соѓѕы дайындыћ кезiнде

жасы 50-лерден асћан бас аудармашы ќйел

сол уаћыттаѕы тќртiп бойынша экскурсияѕа

жауапты мамандар мен аудармашылар

арасында нџсћау жџмыстарын жљргiздi:

– Ертеѓ Хонеккердiѓ келуiмен Ћазаћстан

павильонын ашу рќсiмi басталады. Бџл

жќрмеѓкеге дљние жљзiнiѓ кптеген маман-

дары мен кќсiпкерлерi келедi деп кљтiлуде,

сондыћтан Ћазаћстан экспозициясын круге

келгенде «Ћазаћтар кптеген ѕасырлар бойы

ћараѓѕы, жабайы, бiлiмнен аулаћ ел болѕан.

Тек Ћазан тѓкерiсiнiѓ арћасында ѕана

алѕашћы бiлiмдерiн алып, сауаттарын

ашћан», – деп бастайсыѓдар. Содан кейiн бџл

елдiѓ бљгiнгi жетiстiктерi туралы айта-

сыѓдар», – дедi.

Осыны естiп, менiѓ «Сiзге сџраћ ћоюыма

бола ма?» деп ышћына шыћћан даусым

жџрттыѓ назарын аударды.

– Иќ, сџраѓыз, – дедi ханым.

– Онда айтыѓызшы, егерде жапон

иероглифiн танып, жапонша бастауыш бiлiм

алса, ол халыћты сауатсыз деуге бола ма?

Егерде ол араб алфавитiн меѓгерiп, арабша

бастауыш бiлiм алса, арабша жазып, тани

алса, ол халыћты сауатсыз деуге бола ма? –

дедiм.

Аудармашы ќйел:

– Жоћ, болмайды, – дедi ќнтек тосылып,

ойлана ћалып.

Мен:

– Менiѓ халћым арабша ќрiп таныѕан.

Алѕашћы арифметикалыћ бiлiмi болѕан,

жаѕырафиядан да хабары болѕан. Сiз осыдан

бiздiѓ халћымыз жнiнде бiлмейтiн

адамдардыѓ айтћанын ћайталап айтып

отырсыз. Менiѓ халћымды бiлiмсiз, жабайы

деп осында жиналатын дљние жљзi кiлдерi

алдында пiкiр тарататыныѓыз ћалай? – деп,

мен ашуѕа булыѕып, сабама тљсе алмай,

шетке шыѕып кеттiм. Сйткенше болмады,

басћарушы ханымныѓ орысша: «Жарайды,

мџны айтпай ћалдыралыћ», – деп, љзiлiс

жариялаѕанын естiп ћалдым. Сол кездегi

тќртiп бойынша менi 24 саѕатта елге ћайтаруы

мљмкiндiгiн де сездiм. Ћџрметтi мќртебелi

ћонаћ крмеге келiп кеткен салтанатты

сќттен соѓ, ќлгi ќйел маѕан келiп, арћамнан

ћаѕып:

– Жас жiгiт, ренжiме, абыржыма, ћинал-

ма, сенiѓ сзiѓ – елiѓ љшiн iздеген ќдiлдiк.

Бiзде саясат мыћты ѕой, ол жнiнен бiздiѓ де

орындайтын мiѓдеттерiмiз бар... Мен ќлгi

жаѕдайды барлыћ аудармашыларѕа «ешкiм

айтпасын» деп тапсырдым. Бџл топта бљгiн

МЋК («Љш ќрiп») ћызметкерлерi болѕан жоћ.

Мен зiм КСРО-ныѓ соѕыс алдында Герма-

нияда ћызмет еткен елшiсiнiѓ ћызымын, мен

кптi крген жанмын, елiмiзде ќртљрлi

замандарда ћандай саясат жљргiзiлгенiн бiле

отырып, бџл мќселенi дџрыс ћабылдадым, –

дедi сабырѕа шаћырып.

Мiне, осындай пiкiрдiѓ ќлi кљнге дейiн

кейбiр жерлерден ћылаѓ етiп ћалатыны

ћынжылтады. Ћазаћ халћыныѓ «Мыѓ малыѓ

болѕанша, бiр балаѓ ѕалым болсын»,

«Бiлiмнiѓ алды жарыћ, бiлiмсiздiѓ тљбi

ѕарып» деген сздерiнiѓ зi-аћ бабалары-

мыздыѓ бiлiмге ћџштарлыѕын танытады.

Кеѓестер одаѕына дейiнгi ћазаћ даласында

араб ћарпiмен жазып, ћарапайым есеп

ережелерiн бiлетiн адамдар кп болѕан. Тiптi,

жоѕары бiлiм алып, Ресейдiѓ, Еуропа

елдерiнiѓ жоѕары оћу орындарында бiлiм

алып, бiлiктi маман болѕан азаматтарымыз аз

болмаѕан. Осы таћырыпты зерделеп жљрген

зерттеушiлерiмiздiѓ деректерi бойынша, XIX

ѕасырдыѓ аяѕы мен XX ѕасырдыѓ бас кезiнде

мџндай бiлiмдiлердiѓ џзын саны кемiнде

жљзден асћан. Сол кездегi беделдi деп

саналатын Ресейдiѓ Санкт-Петербург,

Мќскеу, Саратов, Томск, Самара ћалалары-

мен ћоса, Ыстамбџл, Ћазан, Варшаваныѓ

университеттерiнде заѓгер, дќрiгер, инженер,

физик, математик жќне таѕы басћа

мамандыћтарды алып шыћћан ћазаћ

азаматтардыѓ iшiнде аталѕан оћу орындарын

алтын, кљмiс медальдармен бiтiргендерi де,

ѕылыми атаћ алѕандары да бар. Алаш азамат-

тары Ќлихан Бкейханов, заѓгер Баћытжан

Ћаратаев, инженер ќрi математик, мемлекет

жќне ћоѕам ћайраткерi, В.Ленинмен кездесiп,

ћазаћ жерiнiѓ шекарасын айћындаудаѕы бас

кейiпкерлердiѓ бiрi болѕан Ќлiмхан Ермеков

есiмдерi елге таныс. >ткен ѕасырлардыѓ

басында, осындай ер-азаматтарымызбен

ћатар, жоѕары бiлiм алѕан ћазаћ ќйелдерi де

болѕан.

Егер сол арыстарымыз ћуѕын-сљргiнге

џшырамаѕанда, елiмiз ћандай деѓгейде болар

едi! Ћазiргi кезде елiмiз Тќуелсiздiгiн алып,

шкенiмiздi жандырып, лгенiмiздi тiрiлтетiн

баћытты уаћыт туды. Елбасымыздыѓ ел

тарихына, тiлiне, дiлi мен дiнiне деген

жанашырлыѕы, сљйiспеншiлiгi арћасында

бiраз iстер де жасалып жатыр. Бiраћ, ќлi де

жетiспей жатћан тџстары баршылыћ. Жетiс-

пеушiлiктердiѓ бастысы – ел ел болѕалы

тарихымыздыѓ ќлi де толыћ тљгелденбеуi.

Бџрмаланѕан тарихымыздыѓ астары ќлi

сгiлмей жатћанда Гљлнар апамыз сияћты кз

кргендер берер деректер аса ћџнды еѓбек

болып табылады.

Бiздiѓ жастарымыз халћымыздыѓ бiрлiгi

мен келешегi љшiн тарихтыѓ талай

тартыстарына тљскен ерлерiн бiлiп ссе,

олардыѓ з ерлерiне, з кереметтерiне деген

сљйiспеншiлiктерiмен бiрге, Отанѕа деген

патриоттыћ сезiмдерiн кљшейте тљсетiнiне

кљмќн жоћ.

Алтынныѓ сыныѕы,

тектiнiѓ тџяѕы

Апамызды кптеген жылдар бойы

сырттай жаћсы бiлетiнмiн. Медицина

саласыныѓ бiлiктi ѕалым маманы екенiн,

жездемiздiѓ белгiлi жазушы, журналист

екенiн естiп жљретiнмiн. Сонымен ћатар, бџл

кiсiнiѓ бiзге жаћын болатыны – бќйбiшем

Маѕрипаныѓ анасы, менiѓ енем Ћаншайым

мадияр руынан, Мiржаћып Дулатовтыѓ

жаћын туысы болып келедi. Кейiнгi уаћытта

бџл жаћындыћ, тiптi, мыѓжылдыћ ћџдалыћћа

џласты. Менiѓ Ћисамеддин деген жаћын аѕам

мен Нќбия жеѓгемнiѓ кенжесi Ћџралай

ћарындасымыздан туѕан жиенiмiз Ермек пен

Гљлнар апамыздыѓ немересi Iѓкќр бас ћосып,

шаѓыраћ ћџрды. Нќбия жеѓгемiз бен Гљлнар

апамызѕа бџл љлкен ћуаныш ќкелдi.

Аналардыѓ тiлегi ћабыл болып, екеуi Гаухар,

Асћар, Ќнел атты шберелерiн крдi. Ћос

ананыѓ сырласып, ќдемi ќѓгiме ћџрып

отыратыны жарасымды едi. >зiм ћџрмет-

тейтiн осы екi кейуанаѕа ћазаћ басылым-

дарын жаздырып берiп тџратынмын. Дќн

ризашылыѕын бiлдiрiп хат жазѕаны да бар

болатын. Сондаѕы хаттыѓ бiр жолында маѕан

арнаѕан тiлектерiнде «...ћайѕы-ћасiретсiз

тыныштыћ жайласын!» деп жазыпты.

Бейкљнќ бала кљнiнен ел ћатарлы тыныш,

ћамсыз мiрдi аѓсап скен апамыздыѓ бџл

сзi де жљректi шымырлатады. Бџл апалары-

мыздыѓ екеуi де ћазiр мiрден озды, тек осы

жанѕа жайлы ќсер беретiн крiнiстер мен

Гљлнар апамыздыѓ бљгiнгi кљндi –

арыстарымыздыѓ аћталѕан кљнiн крiп

кеткенi кѓiлге љлкен медет. Соѓѕы жылдары

Ахаѓ мен Жахаѓа Торѕай елiнде музей

ашылып, ескерткiш ћойылды, елiмiздiѓ

ћалаларында кшелерге Алаш арыстарыныѓ

аттары берiлiп, џлы есiмдердi ел есiнде саћтау

жџмыстары жаћсы жолѕа ћойылды – Гљлнар

апамыздыѓ осы игi iстердiѓ куќсi болып

кеткенi де ћуантады.

1935 жылы «халыћ жауы» атанып, жат

жерде ћайтыс болѕан Мiржаћып араѕа 53 жыл

салып барып, 1988 жылы осы бiр айыптаудан

бiржола аћталды. Апамыздыѓ айтуынша,

зiнiѓ балаларына атаћты аталары туралы

ќѓгiме айта алмай, талай уаћыт iштен тынып

жљрiптi. Бiраћ, џрпаћ алдындаѕы парызын з

басыныѓ ћиындыћтарынан жоѕары ћойып,

«тљн баласы жџрт џйћыѕа кеткенде естелiк

жазуѕа» кiрiседi екен. Сол естелiктерiнде

Алаш алыптарыныѓ елiне, жерiне, ел

болашаѕына арнаѕан ћайраткерлiк iстерiн,

мќдени жќне адами жаћтарын ћолынан

келгенше баяндап жазып кеттi.

Арыстарымыздыѓ ќруаѕына бџдан артыћ

ескерткiш жоћ шыѕар деп ойлаймын.

Жоѕымызды жаѓѕыртћан, ерлерiне Алаштыѓ

естелiгiмен ескерткiш ћойып кеткен

алтынныѓ сыныѕы, тектiнiѓ тџяѕы Гљлнар

апамыздыѓ рухына бас иемiн!

«Ќлi кљнге бiр сџраћ –

мен аѓѕарѕан, Сџрап

келем аћылды

адамдардан, зге елдiѓ

хандары керемет боп,

Бiздiѓ хандар ћалайша

жаман болѕан?»