Г
107
∑
ГЮЙГЕНС – ФРЕНЕЛЬ ПРИНЦИПІ
208
209
тікелей түрлендіретін құрылғы; токтың химиялық көзі. 1786 жылы итальян
физигі әрі физиологы
Гальвани (1737 – 1798) «жануарлар электрі» деп атаған
«құбылысты» ашқан болатын. Ол осы «жаңалығын» 1791 жылы жариялаған.
Осыны естіген оның отандасы Александр
Вольта (1745 – 1827) Гальванидің
тәжірибесін қайталап оның тұжырымының жаңсақтығын ашып, электр тогының
бақаның бұлшық етінің жиырылуы –
металл пластинаның электрод, ал
бақаның денесіндегі
сұйықтықтың электролит ретінде әрекет ететінін
дәлелдеген. Вольтаның осы жаңалығы 1799 жылы оның вольттік орамының
жасалуына себепші болған. Бұл орамның әрқайсысы екі электродтың (мырыш
пен күмісте) және теңіз суына шыланған картоннан құралған –
батарея бол-
ған. Осы батарея дүние жүзіндегі
ең алғашқы электр батареясы болған.
ГАЛЬВАНИ... (итальян физигі
Гальванидің (1737 – 1798) есімі бойынша)
– «гальваникалық», «гальванизм» т.б. сөздердің орнына қолданылатын күрделі
сөздің бастапқы бөлігі (мыс., гальваниметр, гальванипластика).
ГАЛЬВАНИМЕТР (гальвани... + метр) – шамасы аз токтар, кернеулер және
электр мөлшерлерін өлшеуге арналған сезгіштігі жоғары электрөлшеуіш аспап.
Электр тізбегінде токтың немесе тізбектің кез келген екі нүктесі аралығындағы
потенциалдар айырымының болатынын-болмайтынын анықтайтын нөлдік инди-
катор ретінде де қолданылады. Гальваниметрлер
тұрақты ток және
айнымалы
ток гальваниметрі болып екіге ажыратылады. Ең алғашқы гальваниметрді 1882
жылы итальян физиктері: Жак
Д
,
Арсонваль (1851 – 1940) мен Марсель
Депре
(1842 – 1918) бірлесіп жасаған, олар жасаған гальваниметр – апериодты гальва-
ниметр болған. Алғашқы гальваниметр магнит-электрлік жүйе принципі бойын-
ша жасалған. Онда орам өзегіне орналасқан магниттік тіл болған. Орамда ток
болмаған кезде магниттік тіл магниттік меридиан бойынша бағытталып тұрады.
Катушкадан ток өткен кезде, ол бағытын өзгертеді. Ток шамасын өлшеу тәсіліне
орай гальваниметр «тілді» және айналы түрлерге ажыратылған.
ГАЛЬВАНИТЕХНИКА (итальян физигі Луиджи Гальванидің (1737 –
1798) құрметіне + грекше «махине – өнер, кәсіп, шеберлік») – қолданбалық
электрхимияның металл және бейметалл (металл емес) бұйымдардың бетіне
электролиттік тәсілмен метал қабатын (қабықшасын) жалату, шөктіру. Гальванитех-
ника гальванистегия (гальвани және грекше «стего – қаптау») және гальваниплас-
тика (гальвано және грекше «пластикс – шаптау») деген салаларға ажыратылған.
Гальванистегия – бұйымның бетіне берік ілініскен (жапсырылған) жұқа қабат
қаптау, ал гальванопластика – бұйымнан оңай ажыратылатын салыстырмалы
түрде әжептеуір қалыңдау әрі бұйымның дәл көшірме бейнесін (матрицасын)
ГЮЙГЕНС –
ФРЕНЕЛЬ ПРИНЦИПІ
208
209
Г
107
∑
жасау. Гальванитехникалық үрдістер электролиттен (сәйкес металдардың немесе
олардың қоспа тұздарының балқымалары, сулы немесе сусыз ерітінділер) шығатын
металдардың оң зарядын, иондарын электролит арқылы тұрақты ток жіберілгенде
катодқа (катод ретіндегі бұйымға немесе матрицаға) шөктірілуі негізінде жүзеге
асырылады. Гальванитехника тәсілінің гальванипластика саласын 1838 жылы орыс
физигі Борис
Якоби (1801 – 1874) ойлап тапқан.
ГАММА (γ) – 1) магниттік өрістің кернеулігінің Эрстедтің жүз мыңдық үлесіне
тең бірлігі: 1γ = 10
–5
Э = 7,95775·10
–4
А/м. 2) Массаның сирек қолданылатын
бірлігі: 1γ = 10
–9
кг = 10
–6
г.
ГАММА-КВАНТ (γ) – жоғары энергиялы
фотон (әдетте 100 кэВ-тан жоғары).
Гамма-квант қарапайым бөлшектердің кейбір түрлендірулерінде мысалы, атом
ядроларындағы кванттық ауысулары кезінде жоғары энергиялы электрондардың
тежеулік және синхротрондық сәулелерінде пайда болады.
ГАММА-ЛАЗЕР – γ-диапазондағы когерентті электрмагниттік сәуле шығару
көзі. Көбінесе қысқаша түрде «гразер» немесе «газер» деп те аталады, бұл атау
ағылшынша «Gamma Ray Amplitication by Stimulated Emission of Radiotion»
(«Еріксіз сәуле шығару арқылы γ-сәуле шығаруды күшейту») деген сөйлемнің бас
әріптерінен қысқартылған атау. Әзірше еріксіз сәуле шығару γ-диапазонда жүзеге
асырылмаған. Рентгендік және γ-диапазондарда еріксіз сәуле шығару рентгендік
құрылымдық талдауда, ядролық физикада (ядролық реакциялардың өтуіне әсер
ету) жаңа әдістер ашпақшы. Гамма-лазер идеясы оптикалық лазердің шығуына,
Мессбауэр эффектісінің ашылуына байланысты пайда болған. Бұл идеяны алғаш
рет 1961 жылы көтерген ғалым Л.А.
Ривлин болды.
ГАММА-СӘУЛЕ – қысқа толқынды
электрмагниттік сәуле шығару (толқын
ұзындығы λ≤10
–8
м). Өте қысқа
толқында гамма-сәуленің толқындық
қасиеті әлсіз байқалады. Бірінші орынға
корпускулалық қасиеті шығады. Гамма-
сәулелер энергиясы γ=ħω (ω – сәуле
шығару жиілігі) және импульсі р= ħω/c
фотондар секілді гамма-кванттардың
ағыны болып табылады.
γ-кванттар құраушы ядролар қоз-
дырылған күйлерде болатын жағдай-
лардағы радиоактивті ыдыраулармен
a
-
,
β -және гамма-сәулелерінің магнит өрісінде
ауытқуы.
