ГЮЙГЕНС –
ФРЕНЕЛЬ ПРИНЦИПІ
204
205
Г
107
∑
кіл инерциялық санақ жүйесіне ортақ. Механикалық қозғалыстың са-
лыстырмалылығы және әртүрлі инерциялық санақ жүйесі заңдарының бір-дейлігі
Галилейдің салыстырмалық принципінің маңызы болады. Галилейдің осы принципі
математикалық тұрғыда қозғалмалы нүктелер координаттарының бір инерциялық
санақ жүйесінен екінші инерциялық санақ жүйесіне ауысуы кезінде механика
теңдеулерінің қозғалыстағы нүкте координаттарының түрлендірулеріне қатысты
механиканың теңдеулерінің инварианттылығын өрнектейді.
Бұл
Галилей түрлендіруі деп аталған.
Классикалық механикада материалдық нүктенің
қозғалысы Ньютонның екінші заңымен
анықталады: Ғ = ma, мұндағы Ғ – нүктеге әсер
ететін барлық күштердің тең әсерлі күші, m – дене
массасы, а – үдеу. Сонымен бірге күш (және мас-
са) инвариантты (санақтың бір жүйесінен екінші
жүйесіне ауысқанда тұрақты болады) болып
табылады. Сондықтан, Галилейдің түрлендіруі
кезінде Ғ = ma теңдеуі өзгермейді. Яғни, бұл
Галилейдің салыстырмалық принципінің
математикалық өрнегі болады. Галилейдің
принципі жарық сәуленің таралу жылдамдығынан
әлдеқайда баяу қозғалыстағы жағдайдағы де-
нелер үшін тура болады. v ~ с болған жағдайда
(яғни дене қозғалысы жарық сәуленің таралу
жылдамдығына қарайлас болған жағдайда) Лоренц түрлендіруімен алмас-
тырылады.
ГАЛО (грекше «һалос – дөңгелек») – Күннің немесе Айдың дискісінің
төңірегінде пайда болатын жарық сақина. Бұл сақина атмосферадағы
оптикалық
құбылыстардың бірі. Гало кейдешеңбер, бірнеше доға немесе жарқырауық крест
(айқасқан) түрінде байқалады. Халық арасында
Күн мен Айдың құлақтануы деп
аталатын құбылыс та осы галоның бір түрі. Гало ұсақ
мұз кристалдарынан құралған қауырсын тәрізді
ақшыл түсті бұлтты немесе басқадай
бұлтты күндер
мен түндерде байқалады. Аязды күні
ауада мұздың
ұсақ кристалдары болса, галоның пайда болуы әбден
мүмкін. Гало
жарықтың мұз кристалдарынан
өтуі кезінде сыну және кристалдардың қырларынан
Галилей түрлендірулері
Г
107
∑
ГЮЙГЕНС – ФРЕНЕЛЬ ПРИНЦИПІ
206
207
ш а ғ ы л ы с у қ ұ б ы л ы с т а р ы н а
ұшырауының нәтижесінде пайда бо-
лады. Жарықтың сынуы галоға сәл
ғана түрлі түсті рең береді. Жарықтың
шағылысуы кезінде гало ақшыл түске
енеді, осы түс Күннің (немесе Айдың)
дискісінің түсімен үйлесетін болады.
Мұздың ұсақ кристалдары көптеген бұлттарда кездеседі. Солай бола тұрса
да гало сирек пайда болады. Мұның себебі – бұлттардағы мұз кристалдарының
пішіндерінің – дұрыс пішіндер болмауында. Галоның пайда болуы үшін мұз
кристалдарының дұрыс пішінді болуы қажет,
кристалдардың
алты қырлы призма болуы
және кейбір жағдайларда әлгі призмалардың
екі
ұшы алтыбұрышты пластинкалы болуы шарт.
Галоның симметриялы болып көрінуі мұз кристалдарының дұрыс пішінді болуына
тәуелді. Гало мен кемпірқосақтың пайда болу табиғаты жөнінен бір-біріне «туы-
стас». Кемпірқосақтың жарық сәулесінің
жаңбыр тамшыларынан сыну және
ша-
шыратылу құбылыстарына ұшырауы
нәтижесінде пайда болса, галоның пайда
Көлденең (көкжиектік) шеңбер тудыратын
кристалдар пішіні.
Жарық бағандарының пайда болуы: а – Күннің
астындағы; б – Күннің үстіндегі бағандар
Мұз кристалындағы жарық сәу-
ленің жолы
Күннің (Айдың) (гало) құлақтануы пайда
болатын мұз кристалдарының түрлері:
а – алты қырлы призма; б – алты қырлы
пластинка
Аспан күмбезіндегі әрқилы гало құбылыста-
рының орналасуы. S – Күн; Z – зенит; G және
G' – сәулелік доғалардың жанамалары
ГЮЙГЕНС –
ФРЕНЕЛЬ ПРИНЦИПІ
206
207
Г
107
∑
болуы
жарықтың бұлттағы мұз кристалдарынан сынуы мен шағылысуына
байланысты туады. Бақылаушы
кемпірқосақты Күнге қарама-қарсы жақтан
байқайтын болса,
гало сақиналары Күннің дискісінің төңірегінен көрінеді.
ГАЛЬВАНИЛІК БАЙЛАНЫС – элементтер зарядтарының электр тізбек-
терінде бір элементтен екінші элементке тікелей «ағуын» қамтамасыз ететін
электрлік қосу. Сыйымдылықтың байланыстан немесе индуктивтік байланыстан
айырмашылығы бұл байланыс өте төменгі жиіліктердегі, тіптен нөлдік жиілікке
дейінгі (тұрақты токты) байланысты қамтамасыз етеді.
ГАЛЬВАНИМАГНИТТІК ҚҰБЫЛЫСТАР – электр тогы өтіп тұрған қатты
өткізгіштердің электрлік (гальванилік) қасиеттеріне магнит өрісінің әсер етуіне
байланысты туындайтын құбылыстардың жиынтығы. Олардың арасындағы
ең маңыздыларының бірі магнит өрісі (Н) токқа (J) (J – токтың тығыздығы)
перпендикуляр болатын көлденең гальванимагниттік құбылыс. Бұл құбылысқа
өріске (Н) және токқа (J) перпендикуляр бағытта потенциалдар айырымы (Холл
электрқозғаушы күші) туатын – Холл эффектісі және өрістегі (Н) өткізгіштің
электрлік кедергісі ρ өзгеретін көлденең магнитрезистік эффект жатады. Бойлық
гальванимагниттік құбылысқа өрістегі Н||J кедергінің аздаған өзгерісі Δρ
ІІ
жа-
тады. Жұқа пленкалардағы және өткізгіштердегі (Δ
ρ/
ρ
0
) және (Δρ/ρ
0
)ІІ үлгінің
өлшемдері мен пішіндеріне (өлшемдік эффектілер) тәуелді. Н артқанда бұл
тәуелділік жойылады. Ферромагнетиктердегі гальванимагниттік құбылыстарда
бірқатар ерекшеліктер бар, оларда магнит өрісі жоқ кезде өздігінен магниттелу
құбылысы байқалады.
Гальванимагниттік құбылыстардың негізгі себебі – магнит өрісіндегі за-
ряд тасушылардың –
өткізгіштік электрондардың және
кемтіктердің
траекторияларының қисық сызықты болуы (
Лоренц күші). Заряд тасушылардың
траекториялары магнит өрісіндегі –
еркін
электрондардың траекторияларынан
магниттік күш сызықтарына оралған
шеңбер спиралдардан едәуір өзгеше болады.
Әртүрлі өткізгіштердің заряд тасушыларының
т р а е кто р и я л а р ы н ы ң ә р қ и л ы б ол у ы
гальванимагниттік құбылыстардың әралуан
түрлі болуына себебші болған.
ГАЛЬВАНИ ЭЛЕМЕНТІ – тотықтандыру-
тотықсыздандыру реакциялары есебінен
химиялық энергияны электр энергиясына
Луиджи Гальванидің тәжірибесі:
«жануар электрі».
