Г
107
∑
ГЮЙГЕНС – ФРЕНЕЛЬ ПРИНЦИПІ
228
229
Жылулық текті және жасанды қоздырылу табиғатты гипердыбыстар бар.
Кристалдық торларды құрайтын атомдардың немесе иондардың жылулық
тербелістерін барлық бағыттарға таралатын әрқилы жиілікті бойлық және
көлденең жазық серпімді толқындар жиынтығын –
жылулық шу ретінде
қарастыруға болады. 10
9
– 10
13
Гц жиіліктегі осы толқындар жылулық текті
гипердыбыс немесе жылулық фонондар деп аталған. Кристалдардағы жылулық
фонондардың жиіліктері кең алқапты болса, жасанды түрде шығарылған когерентті
гипердыбыстың жиілігі белгілі бір жиіліктің тар аймағын алып жатады. Гиперды-
бысты шығару мен қабылдау ультрадыбыстағыдай пьезоэлектрді және магнит-
стрикцияны пайдалануға негізделген.
ГИПЕРДЫБЫСТЫҚ АҒЫН – газдардағы бөлшектердің жылдамдықтары
осы ортадағы дыбыстың таралу жылдамдығынан әлденеше рет (әдетте 5 реттен
астам) асатын шапшаңдықпен ағатын газ ағыны.
ГИПЕРЗАРЯД (Ү) (грекше «гипер – жоғары, үсті, асқан») – адрондардың
изотоптық
мультиплетіндегі (көп еселігіндегі) бөлшектердің екі еселенген ор-
таша электр зарядына тең сипаттамасы. Мультиплет бөлшектерінің электр заряды
(Q)
Гелл-Манн_–_Нишиджима_формуласымен'> Гелл-Манн – Нишиджима формуласымен анықталады: Q = I
3
+ Y/2 (мұндағы
І
3
– бөлшектердің изотоптық спинінің үшінші проекциясы). Гиперзаряд адрон-
ның өзгедей кванттық сандарымен өрнектеледі (бариондық заряд, ғажайыптық,
«таңданарлық», «сұлулық»).
ГИПЕРОНДАР (грекше «гипер – артық, жоғары») –
нуклон массасынан
артық және тұрақты болу уақыты («өмір сүру» ұзақтығы) ұзақ (ядролық масштаб
бойынша) тұрақсыз қарапайым бөлшектер; адрондарға жатады және бариондар
болып табылады. Гиперондарға ерекше кванттық сан – ғажаптылық (S) тән және
К-мезондармен және бірқатар резонанстармен бірге ғажап бөлшектер тобын
құрады. Бөлшектердің жаңа сипаттамасы – ғажаптылықты 1953 жылы американ
физигі Мюррей
Гелл-Манн (1929 жылы туған) және 1954 жылы оған тәуелсіз
түрде жапон физигі Кацухико
Нишиджима (1926 жылы туған) енгізген.
Алғаш ашылған гиперон лямда (Λ) гиперон 1947 жылы ғарыштық сәулелердің
құрамынан табылған. Гиперондардың бірнеше типтері белгілі: лямда (Λ), массасы
m≈1116 МэВ, сигма (∑
–
,∑
+
,∑
0
)
m≈1190 МэВ, кси (∑
–
,∑
0
) m ≈ 1320 МэВ және омега
(Ω
–
) m≈1670 МэВ; бұлардың барлығының антибөлшектері бар.
Шапшаң бөлшектердің ядролармен өзараәсерлесуі кезінде
гиперядро деп
аталған жүйе пайда болады, ядроның нуклондарының бірі лямда гиперонмен
алмасқан. Гиперондардың қасиеттері бөлшектердің кварктік моделі бойынша
түсіндіріледі. Осы модельге сәйкес гиперондар өзгедей бариондар секілді
үш
ГЮЙГЕНС –
ФРЕНЕЛЬ ПРИНЦИПІ
228
229
Г
107
∑
кварктен құрылған, сонымен бірге гиперондардың құрамына міндетті түрде
ғажаптылықты тасушы
S-кварк енетін болады.
ГИПЕРӨТКІЗГІШТІК (грекше «гипер... – аса, үстінде) – бірқатар металдардың
абсолют нөл температураға жуықтаған кезінде пайда болатын өте жоғары
өткізгіштігі.
ГИПЕРЯДРО – құрамына
нуклондармен бірге
гиперондар енетін ядроға ұқсас
жүйе. Алғашқы лямда-гиперядронды 1952 жылы поляк физиктері Мариан
Да-
ныш (1909 – 1983) пен Ежи
Пневский (1913 – 1989) ядролық фотографиялық
эмульсия арқылы ашқан. Лямда-гиперядро жоғары энергиялы бөлшектердің ядро
нуклондарымен өзараәсерлесуі немесе ядроның баяу
К
–
-мезондарды қармау
кезінде пайда болады. Осының нәтижесінде жүйені ядромен байланыстыратын
баяу лямда-гиперон туындайды.
ГИРО... (грекше – айналамын, шырайналдыру) – күрделі сөздің айналмалы
қозғалысқа қатыстылығын білдіретін алғашқы бөлігі; мысалы, г и р о с к о п.
ГИРОТРОПТЫ ОРТА (грекше «гиро – дөңгелек, айналамын» + «тропос –
бұрылу, бағыт») – тұрақты магнит өрісі түсірілген кезде электрмагниттік толқындар
өткенде магниттеуші вектордың (магниттік заттарда) немесе полярланудың
(өткізгіш заттарда) айналуына байланысты жасанды анизотропия пайда болатын
орта. Гиротропты орта –
анизотропты ортаның дербес жағдайы. Магниттел-
ген
ферриттер, плазма, ерекше әйнек (қорғасын араласқан), т.б.
гиротропты
ортаға жатады. Электрмагниттік толқындар гиротропты ортадан өткен кезде
гиромагниттік эффектілер (Фарадей эффектісі, Коттон-Мутон эффектісі,
ферромагниттік резонанс) байқалады.
Асажоғары жиіліктегі магниттелген ферриттердің гиротроптық қасиеттеріне
магниттеуші вектордың прецессиялық қозғалысы себеп болған. Гиротропты орта
электроникада әрқилы аспаптар жасау үшін пайдаланылады. Магниттелген фер-
риттер асажоғары жиілікті вентилдер, т.б. жасауда, электрондық плазма вакуумда
магнетрондық типті аспаптар жасауға, жартылайөткізгіштік плазма – өлшеуіш
аспаптар жасауға қолданылады.
ГИСТЕРЕЗИС (грекше «һистерезиз – кешігу, қалып қою») – дене күйін (мыса-
лы, магниттелуін) сипаттайтын физикалық шаманың сыртқы жағдайды (мысалы,
магнит өрісін) сипаттайтын физикалық шамаларға бір мәнді емес тәуелділікте
болу құбылысы. Гистерезис дененің күйі тек берілген уақыт сәтінде ғана емес,
сонымен қатар бұрын өткен уақыт сәтіндегі сыртқы жағдайлармен де анықталады.
Шамалардың бір мәнді емес тәуелділігі кез келген үрдістерде байқалады, себебі
дене күйінің өзгеруі үшін әрқашан белгілі бір уақытты (релаксация уақытын) қажет
