А
79
∑
АБСОЛЮТ БЕЙТАРАП БӨЛШЕК – АЭРОСТАТИКА
74
75
АКТИВТІЛІК, радиоактивті көздердің активтілігі – энергиялы әрекетті-
ліктің күшейген күйі. Уақыт бірлігіндегі радиоактивтік ыдыраудың саны. Актив-
тіліктің Халықаралық бірліктер жүйесінің бірлігі – беккерель (Бк). 1 Бк = 1 секунд-
та 1 ыдырауға сәйкес келеді. Жүйеден тыс бірлігі – кюри (Ки). 1 Ки = 3,7·10
10
Бк.
Беттік активтілік – адсорбцияланушы заттың беттік керілу күшін азайтатын
(төмендететін) адсорбциялаушы заттың қасиеті.
Меншікті активтілік – радиоактивтік сәуле көзінің активтілігінің осы көздегі
заттардың массасына қатынасы.
Оптикалық активтілік – ортаның өзінен өтетін оптикалық сәуленің полярлану
жазықтықтығын айналдыру қасиеті.
Радиоактивтік сәуле көзінің активтілігі – радиоактивті атом ядролары кө-
зінің толық ыдырау санының осы ыдырау өтетін уақыт аралығына қатынасы.
Термодинамикалық активтілік – идеал жүйелерге арналған теңдеулер ар-
қылы нақты жүйелерді сипаттауға мүмкіндік жасайтын және эффективті шо-
ғырланулар (концентрациялар) бола алатын физикалық шама.
АКТИВТІ ОРТА – кванттық жүйенің энергетикалық деңгейлерінің то-
лымдылық инверсиясы жүзеге асырылған орта. Егер активті ортаның кванттық
күшейту коэффициенті энергияның шығындалу коэффициентінен артық болса,
активті орта өзінен өтетін резонанстық электрмагниттік сәулені күшейтетін бо-
лады. Осындай байланысты қолданатын активті ортаны когерентті электрмагнит-
тік генератор жасау үшін пайдалануға болады. Осы мақсат үшін атомдардың не-
месе молекулалар энергиясының бір немесе бірнеше жоғары деңгейлерінің тө-
менгі деңгейлермен салыстырғанда едәуір артық толымдылықпен қамтамасыз
ететін талғамалы қоздырылуы қажет. Бұл үшін оптикалық толтыру әдісі пайдала-
нылады. Жартылайөткізгіштерде активті ортада заряд тасушылардың инжекция-
сын тудыруға болады: ол үшін шапшаң электрондармен атқылау; оптикалық
қоздыру; электр өрісінде электрлік тесу қолданылады. Активті орта газдарда
электрлік разрядтармен тудырылады.
АКУСТИКА (грекше «акустикос – есту, тыңдау») – физиканың ең төменгі
жиіліктерінен (шартты түрде 0 Гц-тен) шекті жоғары жиілікке (10
11
– 10
13
Гц)
дейінгі серпімді тербелістерді, бұлардың заттармен өзараәсерлесуін және әртүрлі
қолданылуын зерттейтін саласы.
Акустика – білімдердің ең көне салаларының бірі. Бұл адам құлағы қабыл-
дайтын дыбыс, яғни серпімді тербеліс туралы ілім ретінде пайда болған. Кезінде
ежелгі грек ойшылы
Пифагор (б.з.б. 570 – 500) естілетін дыбыс пен музыкалық
аспап ішегінің ұзындығы арасындағы байланысты ашқан. Ежелгі грек филосо-
А
79
∑
АБСОЛЮТ БЕЙТАРАП БӨЛШЕК – АЭРОСТАТИКА
74
75
фы әрі ғалымы
Аристотель (б.з.б. 384 – 322) дыбыс шығаратын дененің ауаны
сығамдайтынын және сирексітетінін, сонымен бірге жаңғырықтың әртүрлі
кедергілерден шағылуынан туындайтынын білген. Орта ғасырларда (XV – XVI
ғасырларда) итальян ғалымы
Леонардо да Винчи (1452 – 1519) дыбыстың
шағылуын зерттеген, дыбыстың әртүрлі көздерден таралуының тәуелсіздік
принципін тұжырымдаған. XVII ғасырдың соңы мен XVIII ғасырдың басында
өзге бір итальяндық физик Галилео
Галилей (1564 – 1642) дыбыс тарататын
дененің тербеліс тудыратынын және дыбыс биіктігінің жиілікке, ал дыбыс
қарқындылығының олардың тербеліс амплитудаларына тәуелді екенін ашқан;
дыбыстың таралу жылдамдығын алғаш рет 1636 ж. француз ғалымы Марен
Мер-
сенн (1588 – 1648) өлшеген.
XVII ғасырдың соңынан XX ғасырдың басына дейін акустика механиканың
бөлімі ретінде дамытылған. Ньютон механикасы негізінде, Гуктың серпімділік
теориясы және Гюйгенстің толқындық қозғалыс принципі негізінде механикалық
тербелістердің, орталардағы дыбыстық (серпімді) толқындардың пайда болуы,
шығарылуы мен таралуының жалпы теориясы тұжырымдалған, дыбыстардың
сипаттамаларын (ортадағы дыбыстың қысымы, импульсі, дыбыстық толқын-
дардың энергиясы мен ағыны, дыбыстың таралу жылдамдығы) өлшеу әдістері
жасалған.
Ағылшын ғалымы Томас
Юнг (1773 – 1829) және француз физигі Огюстен
Френель (1788 – 1827) толқындардың интерференциясы мен дифракциясының
теорияларын тұжырымдаған, австриялық физик Христиан
Доплер (1803 – 1853)
толқындар жиіліктерінің дыбыс көзінің бақылаушыға қатысты қозғалысы кезіндегі
өзгеру заңын айғақтаған. Күрделі тербелмелі үрдісті қарапайым құраушыларға
жіктеу (Фурье әдісі) әдістерін жасау дыбысты талдаудың және күрделі дыбыс-
ты гармоникалық құраушылардан синтездеудің негізін қалады. Акустиканың
дамуының сол кезеңін ағылшын физигі Джон
Рэлей (Стретт) (1842 – 1919)
қорытындылады, 1877 – 78 ж. оның классикалық ғылыми еңбегі – «Ды-
быс теориясы» жарияланған.
АКУСТИКАЛЫҚ ГОЛОГРАФИЯ – акустикалық толқындар арқылы зат-
тардың кескіндерін шығарудың интерференциялық тәсілі. Акустикалық
голографиялық зат кескіндерін шығарудың негізгі принципі оптикалық
голографияға ұқсас: ең алдымен дыбыстық екі толқынның интерференция-
сынан пайда болған тұрғын толқындардың өрісі тіркеледі, сонан соң пайда
болған акустикалық голограмма бойынша заттың бастапқы кескіні, не әлгі зат
шағылыстырған шашыранды дыбыс өрісінің құрылымы қалпына келтіріледі.
