қ
58
∑
ҚАБАТ – ҚЫСЫМ
566
567
бүкіл электрондардың жиынтығы. 2) Басты кванттық санның берілген мәніне ие
және атомның ядросынан жуық шамамен бірдей қашықтықта орналасқан атом
электрондарының жиынтығы.
Ядролық қабықша – атом ядросында энергия мәндері бір-біріне қарайлас
болатын нуклондардың жиынтығы.
ҚАЙНАУ – сұйықтың көлемінде бу көпіршіктерінің немесе қыздырылатын
беттерде буға толған қуыстардың түзілуі нәтижесінде буға
(І текті фазалық
ауысу) айналуы. Сұйықтың қуысында пайда болған көпіршіктердің көлемдері
ұлғайып сұйықтың бетіне қалқып шығады да жарылып (оның ішіндегі) қаныққан
бу сұйықтық фазаға ауысады.
Сұйықтың қайнауын тұрақты түрде ұстап тұру үшін оның бу түзуіне және будың
көлемінің ұлғаюына қарсы сыртқы қысымның жұмысына қарсы шығындалуына
қосымша жылу беріліп тұруы қажет.
Тұрақты қысымдағы сұйықтың
қайнауы жүзеге асырылатын темпера-
тура
қайнау температурасы (Т
қ
)
деп аталған. Қайнап тұрған сұйықтың
үстіңгі бетіндегі будың қанығу темпе-
ратурасы қайнау температурасына (Т
қ
)
сәйкес келеді. Қысым артқан сайын
қайнау температурасы да арта түседі.
Қайнаудың шектік температура-
сы заттың кризистік температу-
расы болып табылады.
Атом қысым кезіндегі қайнау темпе-
ратурасы химиялық таза заттардың негізгі физикалық-химиялық сипаттамаларының
бірі болады. Мұқият тазартылған сұйықта еріген газдар (ауа) болмайды, сол себепті
әлгі сұйықты қайнаусыз ондаған градусқа дейін
аса қыздыру мүмкін болады.
Осындай асақызған сұйық қайнайтын болса, қайнау қопарылыс секілді тасқынды
өтеді. Асақызу температурасы будың пайда болуына жұмсалады, сол себепті
қайнаған сұйық будың
қанығу температурасына дейін тез салқындайды. Таза
сұйықтың қайнаусыз асақызуының туу себебі мынада: бастапқы кезде кішігірім
көпіршіктердің (ұйытқылық) пайда болуының қиындығы: көпіршіктердің пайда
болуына беттік көп энергия жұмсалуы қажет. Егер сұйықта еріген газ және әртүрлі
ұсақ қалқымалы бөлшектер болса, онда сәл ғана асақыздыру тұрақты әрі тыныш
қайнауды тудыруға жеткілікті. Бу түзілудің негізгі орталығы газ сіңірілетін ұсақ
кеуектері болатын және басқа біртексіз қоспалары бар ұсақ бөлшектер болады.
а – сұйық қайнауға дейінгі нүктеде тек
бетінен ғана буланады; б – қайнаған сұйықта
оның бетінен де және бу көпіршіктерінде де
булану жүзеге асады
қ
58
∑
ҚАБАТ – ҚЫСЫМ
568
569
Пайда болған көпіршіктердің көлемдерінің ұлғаюы үшін ондағы (көпіршіктің
ішіндегі) қысым сұйықтың бетіндегі және капиллярлық қысымдардан бірнеше
есе артық болуы қажет. Бұл шарт бумен жылулық тепе-теңдікте болатын бу мен
оны қоршаған сұйықтың қысымдары сұйықтың қайнау температурасынан артық
болғанда ғана орындалады. Күнделікті жағдайда осы қайнауды көреміз.
Бұл
көпіршіктік қайнау деп аталған.
Жылу ағынының шамасы ең үлкен (кризистік) мәніне (қайнаған су үшін
~1500 кВт/м
2
, Т – Т
қ
= 25 = 30ºС кезінде) жеткенде, қайнаудың екінші – ауы-
спалы режимі басталады. Осы жылу беру және будың пайда болуы кенеттен
төмендейді, оның себебі режим кезінде, бу көпіршіктерінің бір-бірімен қауырт
бірігуінен, қыздырылатын беттің едәуір бөлігі құрғақ дақтармен қапталады. Бүкіл
қыздырылатын бет жұқа бу қабыршағымен қапталған соң, қайнаудың үшінші –
қабыршақты режимі пайда болады. Осы режим кезінде, жылу қатты қызған
беттен сұйыққа жылу өткізгіштік және сәуле арқылы осы бу қабыршағымен
беріледі. Егер сұйық ыдыс қабырғасына жұқпайтын болса (мысалы, сынап, ле-
гирленген болат), онда қайнаудың қабыршақты режимі ғана байқалады. Егер
металл ауыр дене шынықтырылу мақсатында суға матырылған болса, қайнаудың
үш режимі кері бағытта өтеді: су қайнайды, алғашында дене баяу салқындайды
(қабыршақты қайнау), содан кейін салқындау жылдамдығы арта бастайды (ауы-
спалы қайнау) да, көпіршікті қайнау соңында ең үлкен мәніне жетеді. Көпіршікті
қайнау кезінде жылу бөліп алу, салқындатудың ең тиімді тәсілі болып санала-
ды. Бұл тәсіл
атомдық реакторлар мен
реактивтік қозғалтқыштарды сал-
қындатуда т.б. қолданылады.
Қысымды кеміту арқылы да қайнау температурасын төмендетуге бола-
ды. Сұйықтың қысымы төмендеген аймақтарда (мысалы, кемелердің еспе
қалақшасының артындағы құйынды аймақта) бу қуыстарының пайда болуы
(кавитация құбылысының байқалуы) осы құбылыстық салдары болып табы-
лады. Төменгі қысымдағы қайнау тоңазыту техникасында, физикалық ғылыми
тәжірибелерде т.б. қолданылады. Сыртқы қысымның төмендеуіне байланысты
қайнау температурасының төмендеуі
барометрлік қысымды анықтаудың негізі-
не алынған.
ҚАЙТА ЗАРЯДТАУ, и о н д а р д ы – оң зарядталған иондардың өзараәсерлесу-
ші бөлшектердің арасында электрондар алмастырылуы болатын кезде бейтарап
атомдармен, молекулалармен немесе қатты дене бетімен өзараәсерлесуі.
ҚАЙТА МАГНИТТЕЛУ – ферро- немесе ферримагниттік үлгінің сыртқы
магнит өрісінің ықпалымен магниттелу бағытын қарама-қарсы бағытқа өзгертуі.
